Патологик

11 БОБ 
 
ИСИТМАНИНГ ПАТОЛОГИК ФИЗИОЛОГИЯСИ 
 
11.1. ИССИҚЛИК АЛМАШУВИНИНГ БУЗИЛИШИ 
Инсоннинг осойишталикдаги иссиқлик баланси (ИБ) иссиқликнинг 
ҳосил бўлиши (ИХБ) ва иссқликни ажратишнинг 3 асосий турларидан 
ташкил топган, яъни ИБ-ИХБ-(Н+К+П) бу ерда: 
Н- иссиқликни нурланиши 
К- конвекция (тарқалиши, ўтказилиши) 
П- парланиши 
Катта ёшли инсонлар бир кеча кундузда осойишталик ва наҳорда 
(асосий моддалар алмашуви) 1500-2000 катта коллория иссиқлик ҳосил 
қилиши маълум. Бундай иссиқликни ҳосил бўлиши организмнинг ҳамма 
ҳужайраларидаги моддалар алмашувининг экзотермик (кимёвий реакция 
жараёнида ўзидан иссиқлик чиқарадиган) жараёнлари билан таъминланади. 
Иссиқлик ҳосил бўлишида жигар, скелет мушаклари, юрак,буйраклар 
алоҳида аҳамиятга эга. Гомойотермни жонивор сифатида инсон танасининг 
ҳароратини доимийлиги организмдан керакли миқдордаги иссиқликни 
ажратиш йўли билан сақланиб турилади. 
Иссиқлик ажратишнинг физиологик таркибий қисми бўлиб, терининг 
қон билан таъминланишини кўпайиши ёки озайиши ва иссиқликни ички 
органлардан тананинг “қобиғига” – тери ва тери ости ёғ қатламига 
ўтказилишидан иборатдир. Инсон терисидан иссиқликни узатилиши кўп 
даражада кийим орқали амалга оширилади. Иссиқлик ажратишнинг 
физикавий қисми юқорида кўрсатилганидек конвекция (convectio лотинча – 
ўтказмоқ демакдир) терни парчаланиши, нурланиш жараёнларидан таркиб 
топган. Рубнер бўйича вақт бирлигида умумий ажратиладиган иссиқлик 
нурланиши йўли билан 43,7%, ўтказилиш йўли билан 31%, парчаланиш йўли 
билан 20,6%, нафас олинаётган совуқ ҳавони иситиш учун 16,2%, овқатни 
иситиш учун 1,5%, механик иш учун 1,8% миқдорида сарф қилинади.Инсон 
ҳаёт фаолиятининг ҳамма турларида иссиқлик баланси ўзгаради. 
Шундай қилиб, баъзи олимлар (Дю Буа) иссиқликнинг кўп қисми 58% 
нурланиш йўли билан, 27% иссиқлик терни парчаланиши ва чиқарилаётган 
ҳаво билан қолган 15% атроф муҳитга конвекция йўли билан ажратилади деб 
ҳисоблайдилар. Иссиқликни ўтказиш жадаллиги тана ҳарорати билан атроф 
муҳитнинг ҳароратини фарқига ҳамда тананинг айниқса, терининг ва 
ҳавонинг иссиқлик ўтказувчанлигига боғлиқ.. Кийимнинг иссиқлик 
ўтказувчанлиги асосан кийимда (юнгли, мўйнали кийимлар) сақланиб турган 
ҳаво билан белгиланади. 
Терининг иссиқлик ўтказувчанлиги сувнинг иссиқлик ўтказувчанлиги 
(0,000132 кал.см
2
сек
0
С) билан ҳавонинг шу қобилиятини оралиғида бўлиб, у 
0,000057 кал.см
2
сек
0
с га тенгдир, демак терини иссиқлик ўтказувчанлиги 
пастдир, ҳамда бу қобилият терида қон айланишига боғлиқдир. Масалан: 

---

244 
терининг хар 100 мг оғирлигига қон айланиш 2-8 мл/мин бўлганида унинг 
иссиқлик ўтказувчанлиги 0,00007-0,00008 тенгдир. Инсон танасининг қандай 
қисмидан иссиқликни ажралаётганини ҳисоблаб топиш ҳатто, ялонғоч ҳолда 
ҳам анчагина қийин. 
Тахминан тананинг умумий сатхини 15-20% иссиқлик ўтказувчанликда 
қатнашади деб ўйлаш мумкин. Иссиқликни ажратилиши юзлар, пешона, 
кафтлар, оёқларни юзларида жойлашган. Тирик тўқималарнинг иссиқлик 
ўтказувчанлик коэффиценти (хусусан терининг шу қобилияти) доимий 
катталик эмас. Бу тўқималардаги қон айланишига, инсонни ёшига (бола, 
кекса) тўқималарни озиқланишига ва моддалар алмашувига ҳамда 
тўқималарга нерв-эндокрин таъсирларига боғлиқ.. 
Лефевр бу катталикни тери учун 0,00066 кал/см
2
сек
0
с тенглигини 
аниқлаган. Бютнер бўйича бу кўрсатгич катта ва 0,0009 га тенгдир. 
Қуруқ, семиз тери орқали иссиқликни ўтиши, нам, гиперемияланган 
юпқа терига қараганда анча ёмон. Баъзи инсонларда тер безлари бўлмайди 
(ирсий аномалия). Бундай тери иссиқликни ёмон ўтказади ва унинг иссиқлик 
ўтказувчанлиги камаяди. Соғлом кекса инсоннинг терисини иссиқлик 
ўтказувчанлигини 6*10
-6
кал.см
2
сек с тенг деб олиш мумкин. Инсон 
танасининг ҳамма сатҳлари иссиқликни бир хилда ўтказмайди. Кийим кийган 
инсоннинг энг асосий иссиқ ажратувчи сатҳларига қуйидагилари киради: 
бўйин (500см кв), юзлари ва пешонаси (500 см кв), қўли (кафти, бармоқлари 
2000 см кв), қисман илиги, оёқлари, оёқ бармоқлари (2000 см кв). Оёқлар, 
ҳатто пойафзал кийинган ҳолда ҳам нисбатан иссиқлик кўп ажратиш 
хусусиятига эга. Тананинг санаб ўтилган қисмларининг умумий сатҳи 5000 
см кв тенг ёки катта ёшли инсоннинг танасини сатҳини 1/3 ташкил 
қилади.(1,5 м
2
ёки 1500 см
2
). Инсоннинг танасини сатҳини Мей ёки Дю Буа 
формуласи бўйича ҳисоблаб топилади (П—К ҳамма
2
) ва бу катталикнинг 1/3 
иссиқ ўтказувчи сатҳ деб қабул қилинса, Фурье формуласи бўйича иссиқлик 
ўтказилишини ҳисоблаб чиқариш ҳамда шунга қараб текширилаётган 
инсонда уни умумий иссиқлик ажратишда тутган ўрнини аниқлаш мумкин. 
Фурье формуласи бўйича иссиқликни ўтказилиши қуйидагича 
ифодаланади: 
Иссиқлик ажратиш =
калинлиги
г
катламинин
хаво
якин
унга
ва
терининг
см
Тсек
Т
Т
с
к
*
*
3
2
= 
6*10
6
*5*10
3
(32
0
-22
0
)*10*86400 (бир кеча кундуздаги сониялар сони) = 6*10
-
6
*5*10*10
3
*10*86400 = 518400ккал/см
2
/сутка/
0
С = 518,4 ккал/см
2
/сутка 
0
С