I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot


Iste’mol hajmiga qarab narxlarning diversifikatsiyalanishi



Download 3,77 Mb.
Pdf ko'rish
bet278/384
Sana30.12.2021
Hajmi3,77 Mb.
#98806
1   ...   274   275   276   277   278   279   280   281   ...   384
Bog'liq
Mikroiqtisodiyot oquv qolanma 2017 8db24-1-427

Iste’mol hajmiga qarab narxlarning diversifikatsiyalanishi

 

Ayrim  bozorlarga  kuyidagi  vaziyat  xos  bo`ladi:  har  bir  iste’molchi  ma’lum 




 

317 


vaktda  bir  necha  tovar  birligini  sotib  oladi  va  sotish  hajmi  ko`payishi  bilan 

iste’molchi  talabi  qisqaradi.  Shunday  tovarlar  jumlasiga,  masalan:  suv,  binolarni 

isitishga muljallangan yonilgi va elektroenergiya kiradi. Iste’molchilardan har biri 

oyiga  bir  necha  yuz  kilovat  elekgroenergiyaga  pul  tulay  oladi,  lekin  ularning  pul 

tulashga  tayyorligi  iste’mol  usishi  bilan  kamayib  boradi.  (Iste’molchi 

muzlatgichining ishlab turishi va uyining me’yoriy yoritilishi uchun zarur bo`lgan 

birinchi yuz kilovat-soatlarning kadri ayniqa yuqori bo`ladi. Iste’mol ko`payganda 

elektroenergiyani tejashning ma’nosi bor, agar elektroenergiya narxi yuqri bo`lsa, 

albatta). 

Shunday 


vaziyatda  firma  iste’mol  hajmiga  qarab  narxni 

diversifikatsiyalashi  mumkin  va  bu  aynan  bir  tovar  yoki  xizmat  uchun  ularning 

turli miqdorda sotib olinishiga tsarab har xil narx belgilashdan iborat bo`ladi. 

Narxni  shunday  tartibda  diversifikatsiyalashga  elektr  ta’minoti  bilan 

shugullanuvchi  kompaniyalarning  narx  o`rnatishi  misol  bo`la  oladi.  Kulam 

samarasi natija berib ishlab chiqarish hajmi ortishi jarayonida o`rtacha va chegarali 

harajatlar  kamayishi  yuz  berganda  kompaniyalar  narxini  nazorat  qanuvchi  davlat 

maxzkamalari 

diversifikatsiyalashgan 

narx 


o`rnatilishini 

ma’qo`llaydilar. 

Kulamning ijobiy samarasi ancha yuqori bo`lib ishlab chiqarish kengaygan paytda 

bunday  narx o`rnatish iste’molchi  farovonligini  oshirish  bilan  bir vaqgda  kompa-

niyalar  foydasini  ham  ko`paytiradi.  Buning  sababi  shunda-ki,  narx  minimal 

darajada  bo`lishiga  qaramay  maxsulot  birligini  yaratish  harajatlarining  pasayishi 

elektrkompaniyalariga foydani jidtsiy ravishda oshirish imkonini beradi. 

4-rasmda  o`rtacha  va  chegarali  harajatlar  pasayib  boruvchi  firmalarda 

iste’mol hajmiga  qarab narxni diversifikatsiyalash kursatilgan. Agar yagona narx 

o`rnatilganda  edi,  bu  narx  R

0

  ga  teng  bo`lur  edi.  Buning  urniga  har  xil  bo`lgan 



uchta iste’mol hajmi bloki uchun uchta xdr xil narx — R, R

2

 va R



3

 belgilangan. 




 

318 


 

4-rasm. O`rtacha va chegarali harajatlar pasayib boruvchi firmalarda iste’mol 

hajmiga qarab narxni diversifikatsiyalash 

Spirtli  ichimliklar  ishlab  chiqaruvchi  mashxur  kompaniyaning  amaliyotda 

narx  belgilashi  bir  qrashda  galati  tuyuladi.  Kompaniya  aroq  ishlab  chiqaradi  va 

uni  yutumi  engil  va  ta’mi  yoqamli  aroqaardan  biri  sifatida  reklama  qagsadi.  Bu 

aroqsh  uch  yulduzli  «Oltin  toj»  deb  atashadi  va  bir  shishasini  12  dollardan 

sotishadi.  Biroq  kompaniya  xuddi  shu  aroqaing  o`zini  shishalarga  kuyib  «Eski 

savat»  nomi  bilan  har  shishasini  taxminan  4  dollardan  sotadi.  Kompaniya  nima 

uchun  shunday  qaiadi?  Kompaniya  prezidenti  o`z  maxsuloti  bor  bochka  oldida 

haddan  tashqari  ko`p  vaqt  o`tkazmaydimi?  Mazkur  kompaniya  tovar  toifalariga 

qarab  narx  diversifikatsiyasini  amalga  oshiradi,  chunki  bu  unga  foyda  keltiradi. 

Mazkur kompaniya narxni diversifikatsiyalash orqali iste’molchilarning har birini 

talab  egri  chizigi  turlicha  bo`lgan  ikkita  yoki  undan  ortiq  guruhlarga  ajratib 

chiqadi.  Shunday  usulda  narxni  diversifikatsiyalash  eng  ustuvor  bo`lib,  unga 

misollar  ham  ko`p:  aviachiptalar  —  sayyoxlar  uchun  va  birinchi  toifali  bo`ladi, 

birinchi  navli  spirtli  ichimliklar  va  boshqa  navli  alkogolli  ichimliklar  bor, 

konservalangan  maxsulotlar  va  yangiligida  muzlatilgan  sabzavotlar  mavjud, 

talabalar va pensionerlar uchun arzonlashtirilgan narxlar bo`ladi va xk. 

Ayrim xolatlarda iste’molchilarni ochiq-oydin turt toifaga bo`lish uchun turli 

mezonlar  qo`llanadi.  Masalan,  talabalar  va  keksa  kishilar  axolining  boshqa 

toifalariga  nisbatan  tovarlar  uchun  pulni  o`rtachadan  kamroq  tulashga  qodir 

bo`ladilar  (chunki  ularning  daromadi  oz  bo`ladi)  Bu  mezonlar  oldindan  inobatga 

olinib,  talabalar  guvoxnomasi  yoki  ijtimoiy  ta’minot  kartochkalari  kiritiladi. 

Xuddi  shunga  uxshash  usulda  aviakompaniyalar  yulovchilarni  sayyoxlarga  va 



 

319 


xizmat  safariga  ketayotgan  kishilarga  (sunggilar  uchun  chipta  narxi  yuqori 

bo`ladi)  ajratadilar,  aviachiptalarning  narxini  diversifikatsiyalashtirib,  oldindan 

sotiladigan  arzon  chiptalarni  joriy  etadilar.  Spirtli  ichimliklar  chiqaruvchi  kom-

paniya  misoliga  qaytgan  shishalardagi  aroq  navini  kursak  etiketkalar  (tovar 

belgisi) ning o`zi iste’molchilarni tegishli toifalarga bo`ladi. 

Kupchilik  iste’molchilar  «Ekstra»  navli  ichimliklarga,  ular  boshqa  odatdagi 

ichimliklardan  deyarli  farq  qalmasalar-da  va  ularni  aynan  bir  firma  ishlab 

chiqargan  bo`lsa-da,  ko`proq  pul  tulashga  shay  bo`ladilar.  Agar  narx 

diversifikatsiyasining mazkur turini amalga oshirish mumkin  bo`lsa, unda har bir 

toifa  iste’molchilar  uchun  narxni  firma  qanday  belgilaydi?  Bu  haqida  ikki 

bosqachda  o`ylab  ko`ramiz.  Birinchidan,  biz  shuni  bilamiz-ki,  ishlab  chiqarish 

hajmidan  qat’iy  nazar,  chiqarilgan  maxsulotlar  miqdori  uning  guruhlari  o`rtasida 

taqsimlanganda  sotilgan  har  bir  maxsulot  birligining  chegarali  daromadi  teng 

bo`lishiga  erishish  zarur  bo`ladi.  Aks  xolda  firma  foydasi  maksimumlashmaydi. 

Masalan, ikki guruh haridorlar ajratilsa, birinchi guruh iste’molchilariga maxsulot 

sotishdan  tushgan  chegarali  daromad,  ya’ni  birinchi  navning  daromadi  MR

1

 

ikkinchi navli tovarni sotish keltirgan daromad MR



2

 dan ko`p bo`lishi turgan gap. 

Bunda firma uchun birinchi navli maxsulot sotishni ko`paytirish va ikkinchi navli 

maxsulot  ishlab  chiqarishni  qaoqartirish  foydali  bo`ladi.  Firma  bunga  birinchi 

navli  tovarlar  narxini  tushirib,  ikkinchi  navli  tovarlar  narxini  oshirish  orqaii 

erishadi. Har xolda narxlar shunday bo`lishi kerak-ki, turli navdagi maxsulotlarni 

sotishdan keladigan chegarali daromadlar bir xil bo`lishi talab qalinadi. 

Ikkinchidan, biz shuni bilamizki, ishlab  chiqarishning umumiy  hajmi har bir 

nav  maxsulotni  sotishdan  keladigan  chegarali  daromad  uni  ishlab  chiqarishning 

chegarali  harajatlariga  teng  bo`lishini  ta’minlay  oladigan  darajada  bo`lishi  kerak. 

Agar  bu  tenglikka  erishilmasa,  firma  uz  foydasini  jami  ishlab  chiqarish  hajmini 

oshirish yoki qstsartirish (va shuningdek har ikkala navli maxsulot narxini oshirish 

yoki  kamaytirish)  xisobidan  maksimumlashtirishi  mumkin.  Masalan, aytaylik  har 

bir  nav  tovardan  kelgan  chegarali  daromad  bir  xil,  lekin  chegarali  daromad 




 

320 


chegarali  harajatlardan  ko`p.  Shunday  bo`lganda  firma  ishlab  chiqarishning  jami 

hajmini  oshirgan  xolda  uz  foydasini  ko`paytirishi  mumkin  bo`ladi. Bu  har  ikkala 

navli  maxsulot  narxini  tushiradi  va  shu  sababli  har  bir  navdagi  maxsulotni 

sotishdan tushgan chegarali daromadlar kamayadi (lekin ular uzaro tenglashadi) va 

chegarali  harajatlar  darajasiga  kelib  kol  ad  i  (bu  harajatlar  ishlab  chiqarish  jami 

hajmi ortishi bilan usib boradi). 

Buning  algebrik  ifodasini  ko`rib  chiqamiz.  R

1

  birinchi  navli  maxsulot  narxi, 



R

2

 ikkinchi navli maxsulot narxi bo`lsin, C (Q



T

) esa Q


T

=Q

1  



Q

2

 hajmidagi maxsulot 



ishlab chiqarishning jami harajatlari bo`lsin. Bunday xolda jami foyda quyidagiga 

teng bo`ladi:                   

 

Firma  oxirgi  birlik  tovarni  sotishdan  kelgan  qo`shimcha  foyda  nulga  teng 



bo`lib  qolgungacha  har  ikkala  navdagi  tovarlar  Q,  va  Q

2

 



NI 

sotishni  ko`paytirib 

boradi.  Shuni  xisobga  olib  birinchidan,  biz  birinchi  navli  maxsulot  qo`shimcha 

birligini sotishdan kelgan qo`shimcha foydani nulga tenglashtiramiz: 

  

Bu erda 


 

birinchi nav maxsulotning  qo`shimcha birligini sotishdan kelgan 

                qo`shimcha daromad bo`ladi (ya’ni bu MR

1



     esa  qo`shimcha  birlik  maxsulot  ishlab  chiqarishning  qo`shimcha  harajati, 

ya’ni chegarali harajatlar MC bo`ladi. 

Shunday qalib biz 

MR

1



 = MC 

tengligiga  ega  bo`lamiz.  Xuddi  shunga  o`xshash  tartibda  ikkinchi  navli 

maxsulot uchun 

MR

2



 = MC 


 

321 


Tenglamasiga  ega  bo`lamiz.  Unda  berilganlarni  yaxlitlab,  ko`rishimiz 

mumkin-ki, narx va ishlab chiqarish xrjmi kuyidagi tenglikni ta’minlashi zarur: 

MR

1

= MR



2

 = MC 


(1) 

Yana  yangidan  har  ikkala  navli  mahsulotlar  chegarali  daromadlari  uzaro  va 

chegarali harajatlarga teng bo`lishi zarur bo`ladi. 

Firma  rahbarlariga  xdr  bir  navli  maxrulotta  o`rnatiladigan  narxlarni 

uzgartirish uchun  ularni talab  uzgarib  turishiga  qarab  shchsoblab  chiqsh osondek 

tuyulishi  mumkin.  Biz  yana  bir  bor  chegarali  daromadning  talab  uzgarib  turishi 

orqali kuyidagicha ifodalanishini yodga olamiz. MR= P (1 + 1/E

d



Bunda MR

1

= P



1

 (1+1/E


1

) va MR


2

 = P


2

 (1+1/E


2

) hosil bo`ladi. Bu erda E

1

 va 


E

2

  tegishli  ravishda  birinchi  va  ikkinchi  navli  mahsulotlarga  talabning 



uzgaruvchanligini  bildiradi.  Endi  MR

1

  va  MR



2

  ni  tenglashtirib  quyidagi  narxlar 

nisbatiga ega bo`lamiz: 

 

 



Siz  kutganingizdeq  eng  yuqori  narx  talabi  kamroq  uzgaruvchan  bo`lgan 

tovarga  kuyiladi.  Agar,  masalan, birinchi  navli  mahsulotga  talab  uzgaruvchanligi 

—  2  bo`lsa,  ikkinchi  navli  mahsulotga  talab  uzgaruvchanligi  —4ga  teng  bo`ldi. 

Bunda 



Download 3,77 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   274   275   276   277   278   279   280   281   ...   384




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish