Iste’mol hajmiga qarab narxlarning diversifikatsiyalanishi
Ayrim bozorlarga kuyidagi vaziyat xos bo`ladi: har bir iste’molchi ma’lum
317
vaktda bir necha tovar birligini sotib oladi va sotish hajmi ko`payishi bilan
iste’molchi talabi qisqaradi. Shunday tovarlar jumlasiga, masalan: suv, binolarni
isitishga muljallangan yonilgi va elektroenergiya kiradi. Iste’molchilardan har biri
oyiga bir necha yuz kilovat elekgroenergiyaga pul tulay oladi, lekin ularning pul
tulashga tayyorligi iste’mol usishi bilan kamayib boradi. (Iste’molchi
muzlatgichining ishlab turishi va uyining me’yoriy yoritilishi uchun zarur bo`lgan
birinchi yuz kilovat-soatlarning kadri ayniqa yuqori bo`ladi. Iste’mol ko`payganda
elektroenergiyani tejashning ma’nosi bor, agar elektroenergiya narxi yuqri bo`lsa,
albatta).
Shunday
vaziyatda firma iste’mol hajmiga qarab narxni
diversifikatsiyalashi mumkin va bu aynan bir tovar yoki xizmat uchun ularning
turli miqdorda sotib olinishiga tsarab har xil narx belgilashdan iborat bo`ladi.
Narxni shunday tartibda diversifikatsiyalashga elektr ta’minoti bilan
shugullanuvchi kompaniyalarning narx o`rnatishi misol bo`la oladi. Kulam
samarasi natija berib ishlab chiqarish hajmi ortishi jarayonida o`rtacha va chegarali
harajatlar kamayishi yuz berganda kompaniyalar narxini nazorat qanuvchi davlat
maxzkamalari
diversifikatsiyalashgan
narx
o`rnatilishini
ma’qo`llaydilar.
Kulamning ijobiy samarasi ancha yuqori bo`lib ishlab chiqarish kengaygan paytda
bunday narx o`rnatish iste’molchi farovonligini oshirish bilan bir vaqgda kompa-
niyalar foydasini ham ko`paytiradi. Buning sababi shunda-ki, narx minimal
darajada bo`lishiga qaramay maxsulot birligini yaratish harajatlarining pasayishi
elektrkompaniyalariga foydani jidtsiy ravishda oshirish imkonini beradi.
4-rasmda o`rtacha va chegarali harajatlar pasayib boruvchi firmalarda
iste’mol hajmiga qarab narxni diversifikatsiyalash kursatilgan. Agar yagona narx
o`rnatilganda edi, bu narx R
0
ga teng bo`lur edi. Buning urniga har xil bo`lgan
uchta iste’mol hajmi bloki uchun uchta xdr xil narx — R, R
2
va R
3
belgilangan.
318
4-rasm. O`rtacha va chegarali harajatlar pasayib boruvchi firmalarda iste’mol
hajmiga qarab narxni diversifikatsiyalash
Spirtli ichimliklar ishlab chiqaruvchi mashxur kompaniyaning amaliyotda
narx belgilashi bir qrashda galati tuyuladi. Kompaniya aroq ishlab chiqaradi va
uni yutumi engil va ta’mi yoqamli aroqaardan biri sifatida reklama qagsadi. Bu
aroqsh uch yulduzli «Oltin toj» deb atashadi va bir shishasini 12 dollardan
sotishadi. Biroq kompaniya xuddi shu aroqaing o`zini shishalarga kuyib «Eski
savat» nomi bilan har shishasini taxminan 4 dollardan sotadi. Kompaniya nima
uchun shunday qaiadi? Kompaniya prezidenti o`z maxsuloti bor bochka oldida
haddan tashqari ko`p vaqt o`tkazmaydimi? Mazkur kompaniya tovar toifalariga
qarab narx diversifikatsiyasini amalga oshiradi, chunki bu unga foyda keltiradi.
Mazkur kompaniya narxni diversifikatsiyalash orqali iste’molchilarning har birini
talab egri chizigi turlicha bo`lgan ikkita yoki undan ortiq guruhlarga ajratib
chiqadi. Shunday usulda narxni diversifikatsiyalash eng ustuvor bo`lib, unga
misollar ham ko`p: aviachiptalar — sayyoxlar uchun va birinchi toifali bo`ladi,
birinchi navli spirtli ichimliklar va boshqa navli alkogolli ichimliklar bor,
konservalangan maxsulotlar va yangiligida muzlatilgan sabzavotlar mavjud,
talabalar va pensionerlar uchun arzonlashtirilgan narxlar bo`ladi va xk.
Ayrim xolatlarda iste’molchilarni ochiq-oydin turt toifaga bo`lish uchun turli
mezonlar qo`llanadi. Masalan, talabalar va keksa kishilar axolining boshqa
toifalariga nisbatan tovarlar uchun pulni o`rtachadan kamroq tulashga qodir
bo`ladilar (chunki ularning daromadi oz bo`ladi) Bu mezonlar oldindan inobatga
olinib, talabalar guvoxnomasi yoki ijtimoiy ta’minot kartochkalari kiritiladi.
Xuddi shunga uxshash usulda aviakompaniyalar yulovchilarni sayyoxlarga va
319
xizmat safariga ketayotgan kishilarga (sunggilar uchun chipta narxi yuqori
bo`ladi) ajratadilar, aviachiptalarning narxini diversifikatsiyalashtirib, oldindan
sotiladigan arzon chiptalarni joriy etadilar. Spirtli ichimliklar chiqaruvchi kom-
paniya misoliga qaytgan shishalardagi aroq navini kursak etiketkalar (tovar
belgisi) ning o`zi iste’molchilarni tegishli toifalarga bo`ladi.
Kupchilik iste’molchilar «Ekstra» navli ichimliklarga, ular boshqa odatdagi
ichimliklardan deyarli farq qalmasalar-da va ularni aynan bir firma ishlab
chiqargan bo`lsa-da, ko`proq pul tulashga shay bo`ladilar. Agar narx
diversifikatsiyasining mazkur turini amalga oshirish mumkin bo`lsa, unda har bir
toifa iste’molchilar uchun narxni firma qanday belgilaydi? Bu haqida ikki
bosqachda o`ylab ko`ramiz. Birinchidan, biz shuni bilamiz-ki, ishlab chiqarish
hajmidan qat’iy nazar, chiqarilgan maxsulotlar miqdori uning guruhlari o`rtasida
taqsimlanganda sotilgan har bir maxsulot birligining chegarali daromadi teng
bo`lishiga erishish zarur bo`ladi. Aks xolda firma foydasi maksimumlashmaydi.
Masalan, ikki guruh haridorlar ajratilsa, birinchi guruh iste’molchilariga maxsulot
sotishdan tushgan chegarali daromad, ya’ni birinchi navning daromadi MR
1
ikkinchi navli tovarni sotish keltirgan daromad MR
2
dan ko`p bo`lishi turgan gap.
Bunda firma uchun birinchi navli maxsulot sotishni ko`paytirish va ikkinchi navli
maxsulot ishlab chiqarishni qaoqartirish foydali bo`ladi. Firma bunga birinchi
navli tovarlar narxini tushirib, ikkinchi navli tovarlar narxini oshirish orqaii
erishadi. Har xolda narxlar shunday bo`lishi kerak-ki, turli navdagi maxsulotlarni
sotishdan keladigan chegarali daromadlar bir xil bo`lishi talab qalinadi.
Ikkinchidan, biz shuni bilamizki, ishlab chiqarishning umumiy hajmi har bir
nav maxsulotni sotishdan keladigan chegarali daromad uni ishlab chiqarishning
chegarali harajatlariga teng bo`lishini ta’minlay oladigan darajada bo`lishi kerak.
Agar bu tenglikka erishilmasa, firma uz foydasini jami ishlab chiqarish hajmini
oshirish yoki qstsartirish (va shuningdek har ikkala navli maxsulot narxini oshirish
yoki kamaytirish) xisobidan maksimumlashtirishi mumkin. Masalan, aytaylik har
bir nav tovardan kelgan chegarali daromad bir xil, lekin chegarali daromad
320
chegarali harajatlardan ko`p. Shunday bo`lganda firma ishlab chiqarishning jami
hajmini oshirgan xolda uz foydasini ko`paytirishi mumkin bo`ladi. Bu har ikkala
navli maxsulot narxini tushiradi va shu sababli har bir navdagi maxsulotni
sotishdan tushgan chegarali daromadlar kamayadi (lekin ular uzaro tenglashadi) va
chegarali harajatlar darajasiga kelib kol ad i (bu harajatlar ishlab chiqarish jami
hajmi ortishi bilan usib boradi).
Buning algebrik ifodasini ko`rib chiqamiz. R
1
birinchi navli maxsulot narxi,
R
2
ikkinchi navli maxsulot narxi bo`lsin, C (Q
T
) esa Q
T
=Q
1
Q
2
hajmidagi maxsulot
ishlab chiqarishning jami harajatlari bo`lsin. Bunday xolda jami foyda quyidagiga
teng bo`ladi:
Firma oxirgi birlik tovarni sotishdan kelgan qo`shimcha foyda nulga teng
bo`lib qolgungacha har ikkala navdagi tovarlar Q, va Q
2
NI
sotishni ko`paytirib
boradi. Shuni xisobga olib birinchidan, biz birinchi navli maxsulot qo`shimcha
birligini sotishdan kelgan qo`shimcha foydani nulga tenglashtiramiz:
Bu erda
birinchi nav maxsulotning qo`shimcha birligini sotishdan kelgan
qo`shimcha daromad bo`ladi (ya’ni bu MR
1
)
esa qo`shimcha birlik maxsulot ishlab chiqarishning qo`shimcha harajati,
ya’ni chegarali harajatlar MC bo`ladi.
Shunday qalib biz
MR
1
= MC
tengligiga ega bo`lamiz. Xuddi shunga o`xshash tartibda ikkinchi navli
maxsulot uchun
MR
2
= MC
321
Tenglamasiga ega bo`lamiz. Unda berilganlarni yaxlitlab, ko`rishimiz
mumkin-ki, narx va ishlab chiqarish xrjmi kuyidagi tenglikni ta’minlashi zarur:
MR
1
= MR
2
= MC
(1)
Yana yangidan har ikkala navli mahsulotlar chegarali daromadlari uzaro va
chegarali harajatlarga teng bo`lishi zarur bo`ladi.
Firma rahbarlariga xdr bir navli maxrulotta o`rnatiladigan narxlarni
uzgartirish uchun ularni talab uzgarib turishiga qarab shchsoblab chiqsh osondek
tuyulishi mumkin. Biz yana bir bor chegarali daromadning talab uzgarib turishi
orqali kuyidagicha ifodalanishini yodga olamiz. MR= P (1 + 1/E
d
)
Bunda MR
1
= P
1
(1+1/E
1
) va MR
2
= P
2
(1+1/E
2
) hosil bo`ladi. Bu erda E
1
va
E
2
tegishli ravishda birinchi va ikkinchi navli mahsulotlarga talabning
uzgaruvchanligini bildiradi. Endi MR
1
va MR
2
ni tenglashtirib quyidagi narxlar
nisbatiga ega bo`lamiz:
Siz kutganingizdeq eng yuqori narx talabi kamroq uzgaruvchan bo`lgan
tovarga kuyiladi. Agar, masalan, birinchi navli mahsulotga talab uzgaruvchanligi
— 2 bo`lsa, ikkinchi navli mahsulotga talab uzgaruvchanligi —4ga teng bo`ldi.
Bunda
Do'stlaringiz bilan baham: |