T. N. Xojiyev 0 ‘zMUo'qituvchisi

insoniyat  icyi  deb  bildi.  Bu  jamiyatda  har  bir  inson  hatti-harakati  oliy 
axloqiy  qonun  -   qat’iy  imperativ  bilan  belgilanadi.  Uning  fikricha, 
fuqarolik  jamiyati  mavjud  qonunlar  doirasida  hech  kim  tomonidan 
cheklanmaydigan  intilish,  tamoyillarining  erkinlik  bilan  uyg'unligi, 
boshqacha aytganda, fuqarolarga mos bo'lgan jamiyatdir.
Ijtimoiy  hayotga  oid  turli  sohalaming  vujudga  kelishi  individ 
faoliyatining 
rang-baranglashuvi 
va 
ijtimoiy 
munosabatlaming 
murakkablashuvi jarayonini  ifoda etadi.  Ijtimoiy aloqalaming turlichaligi

---

hokimiyatga  tobe  bo‘!magan  va  boshqa  individlar  bilan  ongli  ravishda, 
oqilona  munosabatlar  o'matishga  qodir  fuqarolik  ongiga  ega  bo'lgan 
mustaqil shaxsning shakllanishi natijasi hisoblanadi.
Kantning  fikricha,  mutlaq  monarxiya  fuqarolik  jamiyati  bilan 
umuman  mutanosib  bo‘la  olmaydi  va  u  fuqarolaming  erkin  boshqaruvi 
shakliga  mos  kelmaydi.  Bundan  tashqari,  u  xususiy  mulk  mustaqil 
individning namoyon  bo'lishi jarayoni  negizida yotishini,  aynan  xususiy 
mulk inson siyosiy mustaqilligi  va erkinligining iqtisodiy asosi  ekanligini 
uqtiradi.
Immanuil  Kant  o ‘zining  “Butunjahon  fuqarolikda  umumiy  tarix 
g‘oyasi”  asarida  fuqarolik  jamiyati  sifatida  davlat  tuzilishini  butun 
insoniyat  ongiga  qanday  qilib  singdirish  mumkin  degan  muammolami 
qo‘yadi.  Buning  maqsadga  muvofiqligini  tabiatning  o‘zi  taqozo  etadi. 
Chunki  aynan  shunday  jamiyatda  uning  fuqarolariga  buyuk  erkinlik 
beriiadi  va  bunda  ziddiyatlar  ham  mavjud  bo'lishi  mumkin.  Har  qalay, 
erkinlikni 
aniq 
ta’rifiash 
va 
uni 
boshqalamiki 
bilan 
o‘zaro 
mutanosibligini  ta’minlash,  insoniyatning  barcha  sir-sinoatini  ochib 
berish tabiatning eng oliy maqsadidir14.
Ijtimoiy  fanlarda  uzoq  vaqtlardan  beri  davlat  va  fuqarolik jamiyati 
bir-biridan  ajratilmasdan,  yaxlit  yoki  sinonim  tarzida  qo'llanilib  kelindi. 
Biroq  jamiyatdagi  turli  sohalar  bir-biridan  ajralib,  davlatning  qattiq 
nazoratidan ozod  bo‘la boshladi,  o 'z  huquq  va erkinliklariga ega bo'lgan 
mustaqil  shaxs  alohida  ahamiyat  kasb  eta  boshlagan  davr,  ya’ni  XVII 
asrga  kelib  tarixiy  taraqqiyotdagi  ikki  tamoyilni  muvozanatlashtirish 
dolzarb  ahamiyatga  ega  bo'ldi.  Bir  tarafdan,  shaxsning  mustaqillik  va 
erkinlikka intilishi,  natijada ijtimoiy taraqqiyotda tartibsizlik  va  ixtiyoriy 
jarayonlaming 
kuchayishi 
ijtimoiy 
fanlarda 
fuqarolik 
jamiyati 
tushunchasini 
ifoda 
etgan 
bo'lsa, 
ikkinchi 
tarafdan 
ijtimoiy 
munosabatlarda  muntazam  murakkablashib  boruvchi  tartibsizliklar, 
nizolami  bartaraf  etish  va  tartibga  solish,  butunlikni  saqlash  davlat 
tushunchasini  ifoda  etdi.  Davlat  va  fuqarolik jamiyati  ko'pgina  hollarda 
bir-biriga  qarama-qarshi  qo'yildi.  Shuningdek,  ijtimoiy  fanlardagi 
talqinga  binoan,  fuqarolik  jamiyati  hokimiyatga  aloqador  bo'lmagan 
aloqalar  va  tuzilmalaming  ko'p  pog'onali  va  murakkab  tizimi,  degan 
qarashlar ham shakllandi.

---