Ona tili umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 10-sinfi uchun darslik

32
8.1-mashq. 
Quyidagi savollarga javob bering.
1. Maqolada ko‘tarilgan masala bugun ham ahamiyatlimi? Nima uchun?
2. Muallif keraksiz odatlarni deb isrof qilinayotgan mablag‘ni nimalarga sarflash 
lozimligini aytadi?
3. Maqola yozilganiga bir asrdan ko‘proq vaqt bo‘libdi. Shu vaqt ichida muammo 
kichraydimi yoki yiriklashdimi? Javoblaringizni izohlang.
Bir do‘konchi, bir gulkor, bir faqirhol, bir kosib uchun bu to‘y va ta’ziyalar o‘lumdan 
qatig‘durki, muning uchun bechora har kun o‘lur. Har kun o‘lgon ila-da qutulmas. O‘zidan 
so‘ngra ahli ayolig‘a bu yo‘qsullik va bu musibatni meros qo‘yar. 
…Bizg‘a lozimki, to‘y va ta’ziyalarni kichik qilib va holimizcha harakatda bo‘lub, kelar 
zamonamizni o‘ylayluk. Valloh, xor-u zor-u 
munqariz
bo‘lmoq ertag‘a oftobni chiqishidek 
muqarrardur. 
…Din uchun, masjid va maktab uchun aqcha, 
sarvat
, davlat, somon kerakdur. To‘y va 
ta’ziyag‘a sarf qilinaturgon oqchalarimizni biz, turoniylar, ilm va din yo‘lig‘a sarf etsak, 
anqarib ovrupoyilardek taraqqiy etarmiz va o‘zimiz-da, dinimiz-da obro‘y va rivoj topar. Yo‘q, 
hozirgi holimizg‘a davom etsak, din va dunyog‘a zillat va miskinatdan boshqa nasibamiz 
bo‘lmaydur.
Maqola qisqartirish bilan berilmoqda.
Til ham vaqt ta’sirida o‘zgaradi: unda ham eskirish va yangilanish jarayoni ro‘y 
beradi. So‘zlar asosan ikki sababga ko‘ra eskiradi, ya’ni umumiste’moldan chiqib ketadi: 
1) bu so‘zlar orqali nomlangan tushuncha yo‘q bo‘lib ketishi;
2) 
bu so‘zlar o‘rnida boshqa so‘z(lar) faol qo‘llanib, unga ehtiyojning yo‘qolishi.
Bugun 
palaxmon, kanizak, jizya, hudaychi, jallod, qutidor
kabi so‘zlar (tarixiy so‘zlar) 
birinchi sababga ko‘ra; 
mujgon, dudoq, ilig, g‘ani, sarvat, gardun
kabi so‘zlar (arxaik 
so‘zlar) esa ikkinchi sababga ko‘ra umumiste’molda qo‘llanmaydi. Ular o‘rnida 
kiprik, lab, 
qo‘l, boy, boylik, osmon
 
so‘zlari ishlatiladi.
Ko‘hna (eskirgan) so‘zlardan hozir ham ma’lum maqsadlarda foydalaniladi. “Navoiy” 
(Oybek), “Yulduzli tunlar” (Pirimqul Qodirov) kabi qator tarixiy asarlarda davr ruhini 
berish uchun, ilmiy asarlarda esa xronologik mantiq talabi bilan ishlatiladi. Ayrim arxaik 
shakllardan esa she’riyatda foydalanib turiladi. 
Mujgon, yog‘iy, erur, ila, vale, -dur, -chun, 
-la, -mak
kabi birliklarni XXI asr she’riyatida ham uchratish mumkin.