O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

(O 'zhek mumtoz adabiyoti namunalari, 108-113-b.).
Tarixiylik tamoyili “Mineralogiya”dagi hikoyatlaming asosida yo- 
tadi. Hikoyalaming qahramonlari - ma’lum bir tarixiy shaxslar. Jumla­
dan, yuqorida keltirilgan hikoyalaming qahramonlari - Xorun ar-Rashid. 
Bemniy o‘zi yaxshi o‘rgangan, bilgan dalillami keltiradi.
Beruniyning afsona va rivoyatlari. Abu Rayhon Beruniyning 
“Osor ul-boqiya” asari tarkibidagi afsonalar va rivoyatlar ma’lum bir 
tarixiy voqeani dalillash yoki rad qilish uchun keltiriladi. Zotan, u bu 
asarining yozilish sabablarini ko‘rsatadi, ammo amalga oshirish niho-
153

---

yatda murakkab bo‘lganini yozadi. Ayniqsa, qadimgi xalqlar va ulaming 
yil hisoblari haqidagi rivoyatlar chalkashib ketgani, yolg‘on afsonalar 
va asossiz ma’lumotlarga to‘lib-toshib ketganini ta’kidlaydi. Ayni payt­
da, Beruniy rivoyat va afsonalaming haqiqiylarini ajratib, saralab olish 
uchun imkoni boricha harakat qiladi. Beruniyning bu tamoyili ham ta- 
rixiylik va haqqoniylikka asoslanganini sezish qiyin emas. Yolg'on va 
soxta rivoyatlar qadimgi Sharq xalqlarining hisoblari haqidagi aniq ilmiy 
xulosalarga xalaqit bergani, ayniqsa, yolg‘on xulosalarga olib kelgani 
haqida alohida ta’kidlaydi. Beruniyning asosiy maqsadi turli xalqlarda- 
gi yil hisobiga aniqlik kiritish, ularda ilgari tadqiqotchilar yo‘l qo‘ygan 
kamchiliklami tuzatish edi. Beruniy yil hisobi uchun rivoyat va afsonalar 
nihoyatda muhim dalil ekaniga ishonadi, ularga suyanadi, ishonchsiz, 
shubhali rivoyatlar va afsonalami rad qiladi. U rivoyat va afsonalami tan- 
lashda o‘zi tayangan asoslangan usul haqida shunday yozadi: “Men tut­
gan yo‘l va belgilagan usul oson emas, balki uzoq va qiyin yo‘ldir. Xabar 
va rivoyatlarga ko‘plab kirib qolgan yolg‘on so‘zlaming hammasi ham 
ravshan emas. Boshqa dalillar boimaganda ba’zilarining yolg‘onligini 
bilib bo‘lmasdi. Odamlar hozir ham, o‘tgan zamonlarda ham shunday 
tabiiy hodisalarga duch kelgan, agar o ‘shanday hodisalar uzoq zamon­
larda [yuz bergan deb hikoya] qilinsa, albatta biz unga ishonmas edik. 
Xalqlardan biriga [tegishli] xabarlar[ning hammasi]ni aniqlab bilishga 
inson umri kifoya qilmaydi-yu, hamma millatlar [haqidagi] xabarlami 
bilishga qanday kofoya etsin?! Bu mumkin emas!” (