Qib belgilayman ustoz

Tayanch tushunchalar: 
struktur tuzilish, sodda, qo‘shma, 
murakkab va birikma terminlar
, yasama, morfologik 
usul, sintaktik usul, semantik usul.
Birikma terminlar ko‘proq terminologik xarakterda bo‘ladi va u birikma holida bir tushuncha beradi. Unda 
hokim bo‘lak tushuncha mohiyatini bildirib, tobe bo‘lak uniig nimaga xosligini belgilaydi yoki ma’noni 
mo‘ljallangan tushuncha hajmigacha toraytirib ifoda etishga xizmat qiladi. Masalan, 
agrar masala 
birikma 
terminsining ma’no mohiyati masala so‘zidan anglashiladi. Uning aniklovchisi esa uning nimaga taalluqniligini 
ko‘rsatib kelgan. Yana 
melodiy yil, qamara yil, muchal yili 
birikma terminlarida birikma ma’nosi 
mohiyati 
yil 
so‘zida ifoda topgan. U to‘rt fasl vaqtiga teng. Lekin unga aniqlik kiritish uchun aniqlovchi 
berilgan. Aniqlovchi aniqlanmishdan anglashilgan vaqtning aniq belgilanishida ahamiyat kasb etadi. Melodiy 
yil 365-366 kundan, qamara yil 354 kundan, muchal yili esa 365 kunu qancha soat va daqiqadan iborat bo‘ladi. 
Birikma terminlar ma’nosi xoh u terminologik xarakterda bo‘lsin, xoh terminologik xarakterda bo‘lmasin, 
albatta, nomlovchili xususiyatini o‘zida saqlaydi. Bu uning nomlovchi ma’nosi ham hokim bo‘lakdan, ham tobe 
bo‘lakdan tarkib topganligi bilan izoxlanadi. 

---

Birikma terminlar asosan ot turkumida ekanligi bilan diqqatga sazovordir. Bu birikma terminlar esa asosan 
terminlardan iborat. Masalan, 
aylanma harakat, yo‘nalma harakat, ayirish belgisi, analitik geometriya 
kabi 
birikma terminlar matematik, 
yetti og‘ayni, somon yo‘li, andromeda tumshig‘i 
kabi birikma terminlar 
astronomik, 
absolyut monarxiya, demokratik hokimiyat, agrar masala, vaziri akbar 
kabi birikma terminlar 
siyosiy terminlardir. Shularga o‘xshash yana terminologik bo‘lmagan 
chin arafa, yolg‘on arafa, 
tashviqot 
nuqtasi
, katta maslahatchi, ilmiy xodim, ichki ishlar 
kabi birikma terminlar o‘zbek tilida ot turkumiga oid 
lug‘aviy birliklar ichida ko‘plab uchraydi. 
Birikma terminlar so‘z turkumi nuqtai nazaridan, aytilganiday, chegaralangan emas. U sifat turkumida ham 
ko‘plab uchraydi. Masalan, 
avzoyi buzuq, amri mahol, arzon-garov, arki namokob 
kabi birikma terminlarni 
ko‘rsatish mumkin. Bunday birikma terminlarning hokim bo‘lagi sifat turkumiga mansub bo‘lib, tobe bo‘lagi ot 
turkumida ham, sifat turkumida ham bo‘lishi mumkin. Yuqoridagi birikma terminlarning 1- va 2-sida tobe 
bo‘lak ot, keyingi ikkitasida esa sifatga oiddir. Birikma terminlar fe’l turkumida ham uchraydi. 
Masalan, 
aholining absolyut o‘sishi, aybga buyurmoq, aksiga olmoq, aks tegmoq 
kabi birikma terminlarni 
ko‘rsatish mumkin. Bunday birikma terminlarning ham hokim bo‘laga fe’l bo‘lib, tobe bo‘lagi ot yoki sifat 
turkumiga mansub ekanligi kuzatiladi. Tobe bo‘lak ot turkumiga mansub bo‘lsa, birikma yo obyektli birikma, 
yo predikativ qo‘shilma qolipida tarkib topadi. Yuqoridagi birikma terminlarning 2- va 3-si obyektli birikma 
qolipida bo‘lib, oxirgisi predikativ qo‘shilma qolipidadir. Birinchi sifat birikmali terminning tobe bo‘lagi esa 
uyushmagan aniqlovchilardan iborat. 
Birikma terminlar ravish turkumida bo‘lishi ham mumkin. Biroq u tilda juda kam uchraydi. Masalan, 
aks 
holda 
birikma termini ravish turkumidadir. 
Birikma terminlar murakkab birikmadan tarkib topganligi ham tilda kuzatiladi. Masalan, 
yuqorigi o‘rta kurak 
tish 
kabi. Bunday birikma terminlarda ham eng so‘nggi o‘rindagi bo‘lak hokim bo‘lak bo‘lib, birikma ma’nosi 
mohiyatini belgilaydi. 
Turli korxona, 
muassasa
, tashkilotga, gazetalarga berilgan nomlar ham birikma terminlar tipiga kiradi. 
Birikma terminlar ikki xil bo‘ladi
8
: 
1.