|
Ф
S
B
S
соsid
dФ
R
shunday rol o‘ynaydi. Shuning uchun ko‘pincha yorug‘lik oqimining
ravshanligi deb ham ataladi.
Yorug‘lik o‘lchashlarida ishlatiladigan birliklar
Xalqaro yoritish komissiyasi odam ko‘zini yorug‘lik energiyasini qabul
qiluvchi sifatida olib, yorug‘lik oqimini ko‘rish sezgisi bo‘yicha
baholanadigan nur energiyasi oqimi deb ta’rifladi.
Yorug‘lik oqimi va boshqa yorug‘lik texnikasi kattaliklarini amalga
oshirish uchun shartli yorug‘lik etaloni ishlatiladi.
Xalqaro kelishuv bo‘yicha 1948 yil 1 yanvarda yorug‘likning qayta
tiklanuvchi yangi etaloni kiritilgan bo‘lib, u toza platinaning qotish
temperaturasida (2046,6 K) qo‘llaniladigan absolyut qora jism ko‘rinishida
yasalgan. Rossiyada bunday etalon metallurgiya ilmiy tekshirish instituti
fotometriya laboratoriyasida yasalgan.
Yorug‘lik kuchi birligi kandela (kd). Hozir tilga olingan yorug‘lik
etalonining
yuzidan normal yo‘nalishda chiqayotgan yorug‘lik
kuchining
qismiga teng. Oldin yorug‘lik kuchining birligi sham bulib, u
1,005 kd ga teng edi.
Yorug‘lik oqimi birligi lyumen (лм) u 1 kd li yorug‘lik manbaining 1
steradian fazoviy burchak ichiga yuboradigan oqimidir. Agar manbaning har
qanday yo‘nalishi bo‘yicha yorug‘lik kuchi 1 kd ga teng bo‘lsa, u holda manba
4
лм=12,5 лм ga teng to‘la yorug‘lik oqimi beradi. Yangi yorug‘lik etaloni
normal yo‘nalish bo‘yicha 1 sm
2
dan 60 лм/ср ga teng oqim beradi.
Yoritilganlik birligi lyuks (лк) bo‘lib, u 1 m
2
yuzaga tekis taqsimlangan
1 лм oqimga mos keladigan yoritilganlikdir:
1 лк =1 лм/1м
2
.
2
60
1
см
60
1
Shunday qilib 1 лк - markazida barcha tomonga tekis nurlanadigan 1
kd li manba joylashgan va radiusi 1 m bo‘lgan shar sirtida hosil qilinadigan
yoritilganlikdir.
Yorituvchanlik xuddi yoritilganlik kabi лм/м
2
hisobida ifodalanadi.
Biroq bu yerda bu kattalik olinayotgan oqimga emas, balki chiqayotgan
oqimga tegishli.
Ravshanlik В birligi sifatida o‘ziga perpendikulyar yo‘nalishda har bir
kvadrat metrdan 1 kd yorug‘lik kuchi beradigan yuzaning ravshanligi olinadi.
Shunday qilib, ravshanlik birligi kvadrat metrga kandela bo‘ladi kd/м
2
.
Ilmiy adabiyotlarda quyida sanab o‘tilgan boshqa birliklar ham
ishlatiladi:
Nomi
Belgisi
kd/м
2
hisobidagi
qiymati
Нit
Nt
1
Stиlб
Sб
10
4
Аpostиlб
Аsб
1/
Lаmбеrt
Lб
10
4
/
Nit, ravshanki, kd/m
2
ning boshqacha nomi. Stilben har bir kvadrat
santimetridan 1 kd yorug‘lik kuchi beradigan yuzaning ravshanligiga mos
keladi. Apostilb va lambert kattaliklar fizik jihatdan sirtida ma’lum
yoritilganlik hosil qilingan ideal sochgichning ravshanligini bildiradi.
Yorug‘lik va energetik birliklar
Kattalikl
ar
Be
lgisi
Birligi
Si
m-
V
oli
Energetik
Birligi
Yorug‘li
k oqimi
F
Lyum
en
L
m
Vatt
Yorug‘li
k kuchi
J
Kande
la
K
d
vatt/steradi
an
Ravshan
lik
В
Kande
la/m
2
K
d /m
2
vatt/(sterad
ian(m
2
)
Intensivl
ik
R
Kande
la/m
2
K
d /m
2
vatt/(sterad
ian(m
2
)
Yorituvc
hanlik
S
lyume
n/m
2
l
m/m
2
vatt/m
2
Yoritilga
nlik
E
Lyuks
L
k
vatt/m
2
Fotometrlar. Sirtlarning yoritilganligini tenglashtirish yo‘li bilan ikki
manbaning yorug‘lik kuchi taqqoslanadi. Shu maqsadda ishlatiladigan
asboblar fotometrlar deb ataladi. Eng sodda fotometrlardan birining chizmasi
3.4–rasmda ko‘rsatilgan. Uchburchakli АВS prizmaning oq rangga bo‘yalgan
АS va ВS yoqlariga manbalardan yorug‘lik tushadi. Prizmaning har bir yog‘ini
faqat bir manba yoritadi.
3.4-rasm
Yoritilganlik S tomondan ko‘z bilan kuzatiladi. Fotometrni manbalar
orasida u yoki bu tomonga siljitib, prizmaning ВS va АS yoqlari bir xil
yoritilishiga erishiladi va shundan so‘ng quyidagi mulohazalarga muvofiq
manbaning yorug‘lik kuchi hisoblanadi: yorug‘lik kuchi I
1
bo‘lgan S
1
manba
prizmadan r
1
masofada turib
cos
2
1
1
1
r
I
E
yoritilganlik hosil qiladi, yorug‘lik kuchi I
2
bo‘lgan S
2
manba
prizmadan r
2
masofada turib
cos
2
2
1
2
r
I
E
yoritilganlik hosil qiladi. Fotometrni Е
1
=Е
2
bo‘ladigan qilib
joylashtirganimiz uchun quyidagini yoza olamiz:
2
2
2
1
2
1
r
r
I
I
(3.10)
Ikki manbaning yorug‘lik kuchlari nisbati yorug‘lik manbalaridan
birday yoritilgan sirtgacha bo‘lgan masofalar kvadratlarining nisbati kabidir.
Yuqoridagi (3.10) ifoda bir manbaning yorug‘lik kuchi ma’lum
bo‘lganda ikinchi manbaning yorug‘lik kuchini topishga imkon beradi.
Faqat ikkala taqqoslanuvchi sirtlarning rangi bir xil bo‘lgandagina
ravshanliklarning tengligini ko‘z bilan yetarli darajada aniq belgilash mumkin.
Sirtlarning rangi bir-biridan ozgina farq qilganda hamma ravshanliklarni
taqqoslash juda qiyinlashadi, faqat farq katta bo‘lganda esa ravshanliklarni
taqqoslash mumkin bo‘lmay qoladi.
Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki. Yorug‘likning ko‘zga yoki qabul
qiluvchi boshqa bir qurilmaga ko‘rsatadigan ta’siri, dastavval, yorug‘lik
to‘lqini eltadigan energiyaning bu qurilmaga berilishidan iborat. Shuning
uchun biz optik hodisalar qonunlarini qarab chiqishdan avval yorug‘likni
o‘lchash - fotometriya to‘g‘risida tasavvur hosil qilishimiz kerak. Fotometriya
yorug‘lik to‘lqini keltirayotgan energiyani o‘lchashdan yoki shu energetik
xarakteristika bilan biror tarzda bog‘langan kattaliklarni o‘lchashdan iborat.
Yorug‘likni qabul qiluvchi qurilmalar. Bunday qurilmalarning
xossalari u yoki bu spektral oblastdagi nurlanishni sezish xarakteristikasi bilan
xarakterlanadi. 3.1- rasmda germaniy (
) va kremniy (
) asosida
tayyorlangan fotodiodlarning spektral xarakteristikalari keltirilgan. Rasmdan
ko‘rinib turibdiki, fototokning
qiymati to‘lqin uzunligiga kuchli bog‘liq.
Boshqa tipdagi yorug‘likni qabul qiluvchi qurilmalarning masalan balometrni
spektral xarakteristikalari qariyb to‘lqin uzunligiga bog‘liq emas. Shuning
uchun ham birinchi tipdagi qabul qiluvchi qurilmalar selektiv, ikkinchi tipdagi
qurilmalar esa noselektiv qurilmalar deb yuritiladi. Inson ko‘zi selektiv
yorug‘likni qabul qiluvchi qurilmalar tipiga kiradi. Uning ko‘rish funksiyasi
kunduz kuni va oqshom uchun quyidagi rasmda keltirilgan (3.2- rasm).
e
G
i
S
I
Do'stlaringiz bilan baham: | 
