Eksperimental psixologiya va praktikum

Unutishni o’rganishda qo’llaniladigan tadkikot metodlari 
Inson xotirasini to’liq o’rganish uchun nima uchun biz o’tmishda kuzatgan 
ba’zi xotiralarimizni qayta tiklay olmaymiz, degan savolga javob toppish zarur. 
Ko’plab holatlarda, unutish nazariyalari olib borilayotgan xotira jabhalarini 
o’rganuvchi tadqiqot sharoitida hisobga olinmaydi. Masalan, turli xildagi 
kodlashtirish jarayonlari xotira qaysi stimulning o’zlashtirilganligiga bog’liq tarzda 
namoyon bo’ladi. Umumiy qilib aytganda, unutish bir xil stimul qayta-qayta 
takrorlangan paytda (Ebbingaus [1885] 1964), sraik va Tulving, 1975), 
tugallanmagan hodisa boshqa bir hodisa bilan umumiylashganda (Slametska va 
Graf, 1978) yoki qaysidir tomoni bilan boshqa hodisalardan farqlanganda 

---

(Einstein, MkDaniyel va Latskey, 1989; Xunt va Lamb, 2001) yuzaga keladi. 
SHunga o’xshash kodlash va qayta tiklash jarayonlari ushbu jarayonlar bir vaqtda 
sodir bo’layotganda ular o’rtasida signal hosil bo’lishi natijasida paydo bo’ladi, 
degan xulosa yuzaga kelishiga sabab bo’ladi (Morris, Bransford va Franks, 1977). 
Bu holatlarda, unutish jarayonini o’rganishning maxsus metodlari mavjud emas. 
SHu tufayli unutish nazariyalari xotira nazariyalari bilan solishtirganda ozchilikni 
tashkil qiladi. Boshqa holatlarda, spetsifik tadqiqot metodologiyalari unutishni 
o’rganish maqsadida rivojlantirilgan. Unutishni o’rganishda qo’llaniladigan odatiy 
va qulay metodlar bilan quyida tanishasiz.
Qiska vaqt ichida unutish jarayonini o’rganishda foydalaniladigan 
metodlardan biri keyinchalik juda ommalashdi va Broun-Peterson vazifasi nomi 
bilan ommalashdi (Broun, 1958; Peterson & Peterson, 1959). Peterson va 
Petersonning (1959) original tajribalarida ishtirokchilarga avval uchta ketma-ket 
undosh tovush, so’ngra tezda uchta raqam taqdim etiladi. Ishtirokchining vazifasi 
uchta tartib raqamini 3 dan pastga sanagan holda takrorlash edi. Tajriba 3, 6, 9, 12, 
15, yoki 18 sekund davom etganidan so’ng, ishtirokchilarga konstant raqamlarni 
takrorlashgan. 
Juda ko’p tadqiqotlarda kechikish vaqtining har bir lahzasida undosh 
tovushlar uchun xotira juda tez pasayishi kuzatiladi, xatto 18 sekunddan keyin 0 ga 
tushish vaziyati qayd etiladi. Dastlab bu holat xotira buzilishi jarayonining isboti 
sifatida tahlil qilingan edi; ya’ni repetitsiya qilmasdan turib axborot ma’lum 
vaqtdan keyin shunchaki unutiladi. Biroq ma’lumotlar buzilishing mazkur modeli 
yolg’on ekanligi ko’rsatib o’tildi (Beddeley & Scott, 1971; Keppel & Underwood, 
1962), shuningdek, Braun-Peterson masalasi yordamida tezda unutish boshqa 
sinov masalalarida yuzaga keladigan kamchiliklar natijasi sifatida tushuntirildi
(Keppel & Underwood, 1962). 
Garchi Braun-Peterson masalasini bajarishda buzilishning original 
interpretatsiyasi aniq bo’lmay, masala hali hamon qisqa vaqt oralig’ida unutishni 
tadqiq etishda qo’llaniladi. Masalan, Sebast’yan, Menora va Elosua (2001) Braun-
Peterson masalasida Al’sgeymer kasalligiga chalingan bemorlar uchun unutish 
manzarasini keksa yoshdagi sog’lom odamlar ko’rsatkichlari bilan qiyoslashga 
harakat qildilar. YAqinginada o’tkazilgan boshqa tadqiqotlarda Braun-Peterson 
masalasining modifikatsiya qilingan variantidan foydalanilgan (Nairne, Whiteman, 
& Kelley, 1999), shuningdek, qisqa muddatli “passiv” masalalar bilan xotira 
ishlashi uchun murakkabroq masalalarni taqqoslashga harakat qilingan (Tehan, 
Xendri, i Kocinski, 2001). 
Unutishning kuchli manbai sifatida ajratilgan yana bir mexanizm xotirada 
boshqa axborot bo’lganida yuzaga keladigan yanglishishdir. Konkret hodisani 
unutish avvalgi hodisalar (retroaktiv interferensiya) va keyingi hodisalar (proaktiv 

---

interferensiya) natijasida yuzaga keladigan yanglishish natijasi bo’lishi mumkin. 
Xotiradagi intereferension effektlarni tadqiq qilish o’z vaqtida shunday 
ommalashgandiki, 1900 yilldan to 1970 yilgacha bo’lgan muddat ba’zida “klassik 
interferensiya davri” deb ham atalgan (qarang Pochtal’on & Underwood, 1973 i 
Krauder, 1976). Xotiraga aralashuv roli ko’proq AB-AD dizayn deb atalmish 
juftlik-assotsiatsiyalashgan o’qitish metodini qo’llash bilan o’rganilgan. AB-AD 
loyihasida ishtirokchilar juft elementlarni yod oladilar. Masalan, ekperiment 
ishtirokchilariga quyidagicha so’zlar jufti taqdim etiladi: muz- stol, yostiq-qurbaqa, 
daraxt-lampa va boshqalar. Maksimal chalg’itish maqsadida ishtirokchilarga yana 
bir qator so’zlar ro’yxatini taqdim etdilar. Bunda ro’yxatdagi so’zlardan birinchi 
ro’yxatdagi juft so’zlarning birinchisi o’zgarmagan, ikkinchisi esa almashtirilgan: 
muz saroy, yostik-to’r, daraxt- oyok kiyimi kabi.
Keyinchalik ishtirokchilar har bir juftlikning birinchi so’zini oladilar va 
birinchi ro’yxatdan shu so’zning sherigini eslash so’raladi. Qonuniyatli natija 
bo’lib muzli stolni eslash qobiliyati hisoblanadi, qoidaga ko’ra, bir-birini 
takrorlamaydigan so’zlardan tashkil topgan ikki ro’yxatni eslashga uringan 
guruhda natijalar nazorat guruhiga qaraganda sayozroq ko’rinishga ega bo’ldi
(naprimer, McGeoch, 1942). 
AV-AD konstruksiya varianti xotira guvohi sifatida qo’llanildi. Masalan, 
Loftus, Miller va Berns (1978) tadqiqotlarida, ishtirokchilarga ketma-ket slayddlar 
namoyish qilindi. Seriyadagi slaydlardan birida avtomobil va to’htash belgisi 
ko’rsatilgan edi. Keyinroq ishtirokchilarga noto’hri axborotni o’z ichiga olgan 
slaydlar ketma-ketligi haqida savolnoma berildi. Masalan, savollarning birida
slaydlar ketma-ketligida avtomobil’ daromad belgisi bilan joylashganligi qayd 
etildi. Keyinchalik qatnashchilar slaydlarning dastlabki ketma-ketligidan majburiy 
esga tushirish testini tanladilar. Savollardan birida slaydlar ketma-ketligida 
avtomobil’ to’htash belgisi yoki chiqish belgisi bilan birga edimi yo’qmi so’raldi. 
Majburiy esga tushirish testini natijalari assotsiatsiyalashgan so’zlar an’anaviy 
ro’yxatidagi o’sha interferensiya effekti namoyon bo’ldi (masalan, McGoech, 
1942).Joriylik belgisidagi avtomobil’ haqida axborot berilgan qatnashchilar 
daromad belgisini esga tushirishda ko’proq xato qildilar (xuddi shunga o’xshash 
tarzda AD shartiga avtomobil’, daromad belgisiga D termini). (59% nazorat 
guruhidagi 25% qarshi). 
5.