Тилини ривожлантириш департаменти ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universiteti 
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY 
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY 
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021) 
200 
Кулиб гул очилади - йиғлаб шабнам тўкилади.
Дарё тошади-тоғ нурайди. Келин хўрсинади-янга эрмак қилади.
[Муҳаммад Юсуф, 
2004: 102]. 
Табиат доимо ҳаракатда, ривожланишда бўлиши (ернинг айланиши), тасаввур кенг бўлиб, у 
инсон амалий фаолияти натижаси эканлиги (Ернинг охири қандай? Тасаввурни-чи?...), моҳият ва 
ҳодиса, алоқадорлик қонуниятининг мавжуд бўлиши (Машаққатнинг охири роҳат. Роҳатнинг 
охири яна машаққат. Куннинг охири тун. Туннинг эса охири йўқ.), имконият ва воқелик (Сиз минг 
машаққат билан чиққан чўққида капалак ҳам бор.Қумурсқа ҳам яшайди. Сизнинг бу ютуғингиз 
улар учун оддий бир турмуш ташвиши. Улар кунда-шунда), моҳият ва ҳодиса, алоқадорлик 
қонуниятининг зоҳир бўлиши (Момақалдироқ дунёни бошига кўтариб ҳайқиради. Юлдузлар 
қўрқиб қочиб қолишади. Булутлар йиғлашга тушади. Ер юзида қўзиқоринлар туғилади. Ҳар 
қандай ҳайқириқ сўнгида нимадир дунёга келади.), миқдор ўзгаришларининг сифат ўзгаришларига 
ўтиш қонунияти, сабаб ва ҳодиса кабиларни (Кулиб гул очилади - йиглаб шабнам тўкилади.) 
мантиқий фикрлаш асосида тушунтириш, англатиш, баён қилишга ўргатиш замонавий ўқитиш 
талабларидан биридир.Ушбу ҳолатда психологик билимлар ишга тушади, лисоний қобилияти 
матнни ўрганишда намоён бўлади. 
Аввало, матн мазмунини тушуниш учун фалсафий, психологик мушоҳада зарур.Бунинг учун 
таркибидаги гаплардан ҳодисани англатувчи сўзларни топиш топшириқ қилиб берилади. Сўнгра 
эса грамматик билим берилади. Яъни, мен(эга) ҳозир (пайт ҳоли) Ерни( воситасиз тўлдирувчи) 
ушлаб (тарз ҳоли) тўхтаман (феъл кесим). Нега (сабаб ҳоли),тинмай(тарз ҳоли)айланаверади (феъл 
кесим). 
Нутқий мулоқот жараёнида фаоллашувчи инсон фактори билан боғлиқ доимий ва 
ўзгарувчан хусусиятлар асосан бир қанча томонларда кўринади.Ушбу жараёнда ўқувчиларнинг 
нафақат сўздан фойдаланиш имкони синаб кўрилади, балки унинг дунёқараши,мулоқот 
тамойилларига амал қилиши, матнда сўзлардан қай даражада фойдалана олиш кўникмаси ҳам 
ифода этилади. 
Оламни билишда психолингвистик билимлар муҳим аҳамиятга эга. Чунки қачонки ўқувчи-
талабада билим олиш учун тасаввурларини ривожлантирар эканмиз, уларнинг олиб бораётган 
ишлари (матн билан ишлаши) мақсадли кечади. Бугунги кунда ўзбек тили таълими корпусини 
яратиш учун
 
грамматикани ўқитиш учун ўқитувчига фалсафий, методик, психологик ёрдам керак 
бўлиб қолди. Ана шу ёрдамни тил ўқитувчиси пухта билгандагина ўқувчининг нутқини ўстира 
олади, тафаккурини ривожлантиради, грамматик билим беради. Психолингвистик билимга 
асосланиш натижасида эса ўқувчи -талаба борлиқни англашга ўргатилади, тафаккури фаоллашади, 
мустақил мушоҳада маданияти ривожлантиради, ўз фикрини далиллар билан асослай олишга, 
баҳслашиш маданиятининг юксалишига таъсир қилади.Матн мулоқотнинг энг олий бирлиги экан, 
биз матнни ўрганишда унинг психолингвистик жиҳатларига эътибор қаратишимиз зарур бўлади. 
Зеро,психолингвистиканинг энг муҳим хусусияти матн тузувчида кўринади.
Хулоса қилиб айтганда, матн инсон томонидан инсон учун яратилади.Тилшуносликда матн 
моҳияти, унга хос бўлган асосий хусусиятларни тил методикасини ўқитишда ҳам эътиборга олиш 
муҳим аҳамиятга эга. Матн яратишда лисоний ва нолисоний омилларни ўзаро уйғунликда 
ўрганиш кутилган натижани беради.