|
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent
davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021)
199
тааллуқли ҳисобланади. Ўқитишга эҳтиёж ҳосил қилиш орқали билим ҳосил қилишда ўқувчи
дунёқараши кенгаяди, тафаккури ривожланади. Ана шу эҳтиёж шахс онгининг ривожланишига
олиб келади. Педагогик ва методик адабиётларда кўрсатилишича, педагогик муаммоларни
комплекс ўрганиш ўқувчи шахсини ҳар томонлама ривожлантириш, ўқув-тарбия ишларининг
самарадорлигини ошириш, педагогик жараённи оптималлаштириш, таълимни илмий асосда
ташкил этиш ва бошқариш имкониятларини оширади. Педагогик ҳодисаларни комплекс
ўрганишнинг икки йўли қайд этилган: а) моҳияти ва ўрганиш мақсадига ўзаро дахлдор
муаммоларни бир фан доирасида таҳлил қилиш, б) айнан олинган бир муаммони турли фанлар
нуқтаи назаридан таҳлил қилиш.
Она тили таълимини ўқитиш ҳам турли фанлар доирасига қурилган, шунинг учун ҳам
психолингвистиканинг негизини ҳам айни шу фикрлардан излаш тўғри бўлади. Матн яратишда
тингловчининг ўзига хос жиҳатлари, руҳияти нутқда акс этади. Ўқитувчи ўз тингловчиларида
фикрлай олишга интилиш ҳиссини уйғота олса, ҳар қандай билиш, ўрганиш ҳам муваффақиятга
йўл очади ва тафаккурнинг фаол бўлишини, такомил топишини таъминлайди, ўрганилаётган
ҳодисани мукаммал ва тўлиқ англаб етишга олиб келади.
Маълумки, нутқ қабул қилинади ва идрок қилинади. Мулоқот ахборот алмашув жараёнидир.
Шунинг учун коммуникатив фаолият турли хилдаги билимларга эга бўлишни талаб қилади. Нутқ
(матн) коммуникация бирлиги бўлиб, у тил системавий бирликларини реаллаштиради ва мазмуни
тафаккур орқали идрок қилинади. Идрок жараёни бир неча сатҳдан иборат.
1.
Реципиент матнни фақат белги сифатида қабул қилади. (яъни матннинг ҳажми, гап
қурилиши, услубига эътибор беради).
2.
Реципиент матннинг моҳиятини англайди.
3.
Реципиент матнни яхлит, тугал бирлик сифатида идрок қилади. [Муаллифлар гуруҳи,
1976: 320].
Айтиш жоизки, матн сўзлар жамланмасидан иборат бўлар экан, унда (яъни сўзларда) физик,
анатомик, руҳий – психологик, мантиқий хусусиятлар ўз аксини топган бўлади. Демак, матн
яратишда, унинг билан ишлашда онг, сезги, идрок, тушунча, хаёл,тасаввур, тафаккур, ҳис туйғу,
ирода, қобилият, нутқ мавжуд бўлади. Матнни ўрганишда ушбу психологик жараёнларни амалга
ошириш ўқувчида билишга нисбатан қизиқиш уйғотади. Шундагина матн билан ишлашда моҳият
ва ҳодисани билиш, хулосалар чиқариш мавжуд бўлади. Ўқувчи талабаларда соғлом дунёқарашни
таркиб топтириш, фан ва амалиёт бирлигини ташкил этиш учун матнга психолингвистик ёндашув
зарур бўлади. Мазкур усулда ўқувчининг тафаккури ривожланади, ғояни қуруқ ёд олмайди, балки
зарур тушунчаларни аниқлаш, муҳокама қилиш, шу асосда ҳукм чиқаришдан иборат бўлади.
Фикримизнинг далили сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин: она тили таълими жараёнида
“Иккинчи даражали бўлаклар” мавзусини ўтишда қуйидаги матндан иккинчи даражали
бўлакларни аниқлаш ва изоҳлашга ўргатиш йўл- йўриқларини тавсия этамиз.
Мен ҳозир Ерни ушлаб тўхтатаман. Нега тинмай айланаверади у.
Наҳот зерикмаган бўлса?
Ернинг охири қандай? Тасаввурнинг-чи?...
Аниқ рақамларни жиним суймайди. Учбурчаклар -
тасаввур қафасларидир.
Ҳаёл сўқмоғи қисқа зотларнинг умри ҳам қисқадир.
Машаққатнинг охири роҳат. Роҳатнинг охири яна
машаққат. Куннинг охири тун. Туннинг эса охири йўқ.
Бир оғиз совуқ сўз билан дилинг яна зимистон. Лоақал, бир кунгина кечгача бахтли бўлиб
юрган одамни топиб беринг менга!
Сиз минг машаққат билан чиққан чўққида капалак ҳам бор.Қумурсқа ҳам яшайди. Сизнинг
бу ютуғингиз улар учун оддий бир турмуш ташвиши. Улар кунда-шунда. Мен ҳидлаб тўймаган
бедани бия қарсиллатиб чайнайди.
Ялпизни сув оқизиб кетади. Мен кўзимга суртган сувда қурбақа чўмилади...
Момақалдироқ дунёни бошига кўтариб ҳайқиради. Юлдузлар қўрқиб қочиб қолишади.
Булутлар йиғлашга тушади. Ер юзида қўзиқоринлар туғилади. Ҳар қандай ҳайқириқ сўнгида
нимадир дунёга келади.
Нимадир дунёдан кетади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
