Тилини ривожлантириш департаменти ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universiteti 
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY 
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY 
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021) 
159 
birlashib turadi. Masalan, 
ta’lim 
so‘zi ongda 
maktab, kitob, muallim
singari bir qancha so‘zlar bilan 
bog‘lanib turadi. Bunday munosabatning sintagmatik munosabatdan tamomila boshqacha xususiyatga 
egaligini ko‘rish qiyin emas. Keyingi munosabat cho‘ziqlikka ega emas, u miyada lokallashadi va har bir 
shaxsning xotirasida saqlanuvchi xazinaga mansub bo‘ladi. Bunday munosabat assotsiativ munosabat 
hisoblanadi” [A.Nurmonov, 2012: 98]. 
Antonimik munosabatdagi leksik birliklarning assotsiativ bog‘lanishi ham semantik aloqadorlikka 
asoslanadi. Ma’lumki, har qanday ziddiyat bir-biriga qarshilantirilgan zid a’zolarni taqozo etadi. Zid 
a’zolarning qarshilantirilish orqali o‘zaro bog‘lanishi ularning til egasi xotirasida bir-birini yodga solib 
turishiga sabab bo‘ladi. Bu holat semantik jihatdan o‘zaro zidlanuvchi leksemalarning ham tilda leksik 
assotsiatsiyalarni hosil qilishini anglatadi. Masalan, 
olis
leksemasi 
yaqin
leksemasi bilan, 
achchiq
leksemasi 
shirin 
leksemasi bilan antonimik munosabati asosida assotsiativ bog‘lanadi [D.Lutfullayeva, 
2017: 29]. 
Biz bu o‘rinda assotsiativ tajriba natijalarini tahlil qilamiz. 
Oq
leksemasiga sinaluvchilar tomonidan 
quyidagi javob reaksiyalari berildi: 
 
rang
,
 
qor, sutrang, paxta rangli, qora, sariq, oqish, oppoq, yorqinlik, 
issiq o‘tkazmaydigan, oq sut bergan ona, oq kofta, oq doka, oq qog‘oz, qora qog‘oz, oq non, oq it, qora it 
— bari bir it,
oq tusga moyil, tiniq yuz, oq badan, oq tanli, oq yuzli, oq bilak, oqlik
- 
sut-qatiq, oqliq, 
oqarmoq,
qoraymoq
, 
aroq, oq poshsho, oqqa ko‘chirmoq,
oq suvoq,
 
gunohsiz, sha’niga dog‘ tushmagan 
kishi; to‘g‘ri, haqiqat, oq-qorani tanigan, oqdan qorani ajratmoq, oqargan tuk, soch va soqol, sochiga oq 
oralagan
, 
ko‘zning oqi, ko‘z qorachig‘ida paydo bo‘ladigan oqish dog‘, parda, tuxumning oqi, ko‘zining 
oq-u qorasi, manglayi oq bo‘lsin, oq yo‘l, oq kiymoq, motam, rangi oqarmoq, oq ko‘ngil, ichi qora, oq 
oltin, paxta
, 
oq sutini oqqa, ko‘k sutini ko‘kka sog‘moq,

farzandidan norozi bo‘lib, undan yuz o‘girmoq, 
oq fotiha, fotiha, biror ishni bajarishga kirishish uchun rozi bo‘lib, mamnunlik bilan beriladigan ruxsat, 
ijozat,
 
oq choy, oq yuvib, oq taramoq, oq o‘ramoq, unashtirish, farzandini oq qilmoq, oqpadar 
va 
boshqalar.
 
I.Assotsiativ maydonda oq leksemasi quyidagi birliklar bilan paradigmatik munosabatga kirishadi:
1) sinonimik munosabat: