Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

шахс оти 
ясайди. Бу ҳол 
-чи
сўз ясовчисининг сўз ясаш имконияти доирасини че- 
гаралайди.
Сўз ясовчилар, асосан, бир маъноли (бир вазифали) 
бўлади. Масалан, от ясовчи 
-чи,
сифат ясовчи 
-ли,
феъл 
ясовчи 
-ла
аффикслари каби. Айрим сўз ясовчилар бирдан 
ортиқ маъно ва вазифага эга. Лекин улар ҳам аслида бир 
маъноли бўлган. Кўп маънолилик хусусияти эса маълум 
сабаблар билан кейин юзага келган. 
-лик
қўшимчаси белги 
оти (
чиройлилик
), касб оти 
(ўқитувчилик)
ясайди. (Буларнинг 
сабаби ҳақида ўз ўрнида, яъни шундай хусусиятли ҳар бир 
сўз ясовчининг таҳлилида гапирилади.)
Сўз ясовчи вазифасида айрим аффиксоид ва ёрдамчи 
сўзлар ҳам қўлланишини кўрдик. Лекин улар жуда кам ва 
тожик тилидан ўзлашган: 
кам, ҳам, хуил, хона
сўз ясовчилари. 
Буларнинг ҳар бири ёрдамида ясалган сўзлар ҳам кўп эмас. 
Яна шуни ҳам айтиш керакки, булар сўз ясовчи сифатида, 
сўз ясовчи аффикслардан фарқли, бирон белгига эга эмас. 
Аксинча, сўз ясовчи аффиксларга хос умумий хусусиятларга 
бу сўз ясовчилар ҳам эга. Ҳатто, 
кам
ва 
ҳам
сўз ясовчилари 
сўз ясовчи 
сер-
ва 
-дош
аффиксларига антоним, маънодош: 
камҳосил — серҳосил, ҳамсуҳбат — суҳбатдош.
Шунинг учун 
буларни сўз ясовчи аффикслардан ажратиб (алоҳида олиб) 
таҳлил этишнинг ҳожати йўқ. Қандай сўз ясашига қараб, ҳар 
бири ўз ўрнида берилавергани маъқул. (Буларнинг қўшма 
сўз ясамаслиги юқорида айтилган.)
Ўзбек тилининг ўзига оид сўз ясовчи ёрдамчи сўз сифа- 
тида 
қил (айла, эт), бўл
феълларини кўрсатиш мумкин: 
жабр
қилмоқ, хурсанд бўлмоқ.
Ўзбек тилида сўз ясаш учун аффиксал морфемалар хизмат 
қилишини кўрдик. Шунингдек, аффикслар ёрдамида сўз 
формалари (шакллари) ҳосил қилиниши ҳам маълум. Ўзбек 
тилига оид адабиётларда бу ҳодисалар қайд этилган ва сўз
23
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ясовчи аффикслар билан форма ясовчи аффиксларнинг ўзаро 
фарқли белгилари ҳақида аниқ гаплар айтилган. Бироқ бу 
масалада аниқ бир фикрга келинмаган, мунозарали ўринлар 
ҳам йўқ эмас. Шундай экан, сўз ясаш таҳлилига овд ишда, 
биринчи навбатда, сўз ясовчи бирликнинг моҳиятини, ўзига 
ёндош бўлган бирликдан фарқини белгилаб олиш лозим 
бўлади. Акс ҳолда, сўз ясалиши бўлмаган ҳодисалар сўз яса- 
лиши баҳсига киритвдиши, бу эса ўз навбатида, қатор чал- 
кашликларни келтириб чиқариши турган гап ва бундай ҳолни 
ҳозирги илмий адабиётларда кузатиш мумкин.
Сўз ясовчи ва форма ясовчилар ҳақида проф. А. Ғуломов, 
жумладан, қуйидагиларни ёзади: