O„zbekiston respublikasi qurilish vazirligi samarqand davlat arxitektura-qurilish instituti

 
 
Umumiy iqtisodiy samaradorlik
samaraning kapital qo‗yilmalarining 
qiymatiga yoki ishlab chiqarish fondlarining qiymatiga nisbati orqali aniqlanadi, 
qiyosiy (solishtirma) iqtisodiy samaradorlik esa, qo‗yilmalarni quyishda bir 
variantning ikkinchisidan qanchalik samarali ekanligini taqqoslash va aniqlash yo‗li 
bilan hisoblanadi. 
Umumiy xalq xo‗jaligi samarasi milliy daromadning o‗sishi bilan ifodalanadi. 
Mamlakat bo‗yicha kapital qo‗yilmalarning xalq xo‗jaligi samaradorliginig mezoni 
bo‗lib, milliy daromad o‗sishining (solishtirma baholarda) ushbu o‗sishni yuzaga 

---

~ 53 ~ 
keltirgan kapital qo‗yilmalarga nisbati xizmat qilsa, boshqaruvning keyingi 
darajalarida esa, sof mahsulotning yoki sof meyoriy mahsulotning o‗sishining ushbu 
o‗sishni yuzaga keltirgan kapital qo‗yilmalarga nisbati hisoblanadi 
Boshqarishning xo‗jalik hisobi darajasida va ayniqsa qurilishga xususiy 
mablag‗lar va bank kretdilari jalb qilinganda kapital qo‗yilmalarning samarasi 
sifatida daromadning o‗sishi hisobga olinadi. Mos ravishda xo‗jalik hisobi 
samaradorligi uning kapital qo‗yilmalarning qiymatiga nisbati bilan baholanadi.
Samaradorlik ko‗rsatkichlarini hisoblashda samara va kapital qo‗yilmalarning 
to‗la taqqoslash imkoniyatlari yaratilishi kerak. Kapital qo‗yilmalar, tannarx, 
ekspluatatsiya xarajatlari, sof mahsulot hamda qushimcha ko‗rsatkichlarni 
hisoblashda ayni paytda amalda bo‗lgan narxlar, tariflar, ish haqi stavkalari va boshqa 
bahoni shakllantiruvchi normativlar qo‗llaniladi. 
Kapital qo‗yilmalar samaradorligini tahlil qilishda qurilish «lag»ini, ya‘ni 
kapital qo‗yilmalarni kiritish va samaraga erishishgacha o‗tadigan o‗rtacha vaqtni 
hisobga olish lozim. Xalq xo‗jaligi bo‗yicha ushbu vaqt o‗rtacha ikki-uch yilni 
tashkil etishi mumkin.
Hisoblarda qabul qilingan, boshlang‗ich ma‘lumotlar hamda qo‗yilgan 
maqsaddan kelib chiqqan holda qurilish lagining kattaligi bo‗lishi mumkin: 
-normativ, ya‘ni qurilish va ob‘yektlarni o‗zlashtirishning normativ 
muddatlariga asoslangan; 
-haqiqiy, ya‘ni qurilishning haqiqiy davomiyligi va asosiy fondlar hamda 
ishlab chiqarish quvvatlarini o‗zlashtirishning muddatlariga asoslangan; 
-rejali, qurilish va o‗zlashtirishning rejada ko‗rsatilgan muddatlariga 
asoslangan. 
Quyida kapital qo‗yilmalarning umumiy hamda qiyosiy (solishtirma) iqtisodiy 
samaradorligini aniqlash metodlari formulalarda keltirilgan.
Kapital qo‗yilmalarining umumiy (absolyut) samaradorligini quyidagi tarzda 
hisoblanadi:
a) respublikaning xalq xo‗jaligi va uning tarmoqlari, umuman xalq xo‗jaligi 
bo‗yicha E
xx 
– 
solishtirma baholarda yillik daromad (sof mahsulot) o‗sishi(∆D)ning, 
kapital qo‗yilmalarning o‗sishi(K)ga nisbati sifatida aniqlanadi: