O„zbekiston respublikasi qurilish vazirligi samarqand davlat arxitektura-qurilish instituti

К
Э
Н
С
С
см




(13.1) 
bu yerda,
Н - smetada ko„zda tutilgan jamg„arma; 
Э - tannarx pasayishidan hosil bo„lgan tejam; 
К - qurilish tashkiloti tomonidan kompensatsiyalar hisobiga, smeta qiymatidan 
tashqari qilinadigan xarajatlar. 
 
Smeta qiymatlaridan tashqari to‗lanadigan kompensatsiyalarni mavjudligining 
sababi shundaki, ishlab chiqarishda amal qilayotgan narxlar, tariflar, mehnatga haq 
to‗lash shart-sharoitlari vaqti-vaqti bilan qayta kirib chiqiladi, shu sababli qator 
moddalar bo‗yicha o‗zgarmas me‘yorlar va narxlar bo‗yicha smetada ko‗zda tutilgan 
xarajatlarga nisbatan amaldagi xarajatlar miqdori yuqori bo‗ladi. Bu xarajatlarning 
bir qismi buyurtmachi tomonidan umumlashma smeta hisob-kitoblari bo‗yicha 
kompensatsiya qilinadi, masalan, mukofotli ishbay mehnatiga haq to‗lash tizimining 
qo‗llanilishi sababli qo‗shimcha xarajatlar, kichib yuruvchi ish sharoitlari uchun 
qo‗shimcha to‗lovlar. 
Qurilish-montaj ishlarilarning smeta qiymatlari konkret ob‘yekt bo‗yicha emas, 
balki o‗rtacha sharoitlar va qurilish uslublarini hisobga oluvchi smeta me‘yorlari va 
narxlari asosida belgilanadi. SHu sababli tannarxni aniqlashda mehnat 

---

~ 148 ~ 
unumdorligining yillik o‗sishi va uning asosida konkret tashkilotlarda erishiladigan 
ishlar tannarxining pasayishi hisobiga olinishi kerak. 
Rejalashtirilayotgan tannarx har yili yillik rejalarni ishlab chiqishda aniqlanadi 
va qurilish montaj tashkilotining uni pasaytirish tadbirlarini aks ettiradi. 
Bajarilgan ishlarning haqiqiy tannarxi barcha turdagi xarajatlarni, shu jumladan 
kompensatsiya hisobiga qoplanadigan xarajatlarni ham o‗zida aks ettiradi. 
Kompensatsiyalar ishlar tannarxiga belgilangan yo‗nalishlarni hisobga olgan holda 
xarajat turlari bo‗yicha taqsimlanadi, ya‘ni asosiy ish haqi, materiallarning qiymatlari 
va hokazo. 
Qurilish-montaj ishlari tannarxining strukturasi, ya‘ni alohida moddalar 
bo‗yicha xarajatlar nisbati, qurilish majmuining tarmoqlari bo‗yicha turlicha bo‗lib, 
tashkilot faoliyatining konkret shart-sharoitlarini harakterlovchi bir qator omillarga 
bog‗liq. 
Omillarning bir qismi qurilish montaj tashkilotiga nisbatan ob‘yektiv 
harakterga ega va tabiiy-iqlim sharoitlari, texnik loyihada qabul qilingan muxandislik 
yechimlarining 
taraqqiyparvarligi, 
qurilish 
tashkilotlarining 
joylanishiga 
(dislokatsiya) ya‘ni, qurilish materiallari va konstruksiyalarini etkazib beruvchi 
tashkilotlarning uzoq yaqinligi va boshqalarga bog‗liq. Omillarning boshqa qismi esa 
bevosita ishlab chiqarishning tashkiliy-texnik saviyasiga, mehnatni tashkil 
etilishining taraqqiyparvarligiga, qurilish tashkiloti ishlab chiqarish bazasining 
rivojlanganligiga, 
uning 
mexanizatsiya 
va 
transport 
vositalari 
bilan 
ta‘minlanganligiga bog‗liq.
Buning natijasida qurilish montaj lari qurilishida qurilish-montaj ishlarining 
tannarxi hatto bir qurilish tashkiloti miqyosida ham sezilarli o‗zgarishlarga uchrab 
turadi. Qurilish montaj xo‗jaligi tashkilotlarida qurilish-montaj ishlari tannarxi 
tarkibining 85 foizga yaqin qismini to‗g‗ridan-to‗g‗ri xarajatlar tashkil etadi. Ishlarga 
ko‗p material sarflanishi «materiallar, yarimfabrikatlar, konstruksiyalar, detallar» 
moddasi bo‗yicha xarajatlar salmog‗ining sezilarli darajada yuqori bo‗lishiga sabab 
bo‗ladi (To‗g‗ridan-to‗g‗ri xarajatlar umumiy summasining 50 foizdan ko‗prog‗i). 
Umumiy qurilishdagiga nisbatan, to‗g‗ridan-to‗g‗ri xarajatlar tarkibida mashinalarni 
ishlatishga bo‗ladigan xarajatlarning salmog‗i yuqori (20 foizgacha), bu esa qurilish 
montaj ishlarida mexanizatsiyalashish darajasining yuqoriligini ko‗rsatadi. 
Qurilishda qabul qilingan ishlab chiqarish xarajatlarini (qurilish-montaj 
ishlarining tannarxini) rejalashtirish va hisobga olish uslubiyoti amalda xarajat 
qilingan summalarni smetada ko‗zda tutilgan xarajatlar bilan solishtirishga 
asoslangan. 
Xususan ―materiallar qiymati‖ kalkulyasiya elementi bo‗yicha xarajatlarga 
yordamchi ishlab chiqarishdagi, transport tashkilotlaridagi, materiallarni qayta ishlash 
bazalaridagi ishchilarning asosiy ish haqlari va tegishli yordamchi ishlab chiqarishda 
ishlatilayotgan mashina va uskunalarni ishlatishga bo‗ladigan xarajatlar kiradi. Bir 
vaqtning o‗zida ―Mashinalarni ishlatish‘ elementi bo‗yicha xarajatlarga ishchi 
mexanizatorlarning asosiy ish haqlari, yonilg‗i-moylash materiallari qiymati, mashina 
smenaning reja-hisob narxlariga kiritilgan ustama xarajatlar kiradi. O‗z tarkibiga 
tannarxga kiruvchi barcha xarajat turlarini olgan (ish haqi, materiallar qiymati, 

---

~ 149 ~ 
mashinalarni ishlatish xarajatlari) «Ustama xarajatlar» o‗z tarkibiy tuzilishi bo‗yicha 
tannarx elementining eng murakkab qismi bo‗lib, uning miqdorini qurilish-montaj 
ishlarining bir birligiga, yiriklashtirilgan ishlar majmuiga yoki ob‘yektga nisbatan 
hisoblab chiqishning imkoniyati yo‗q, shu sababli uning miqdori bir butun tashkilot 
bo‗yicha aniqlanadi. 
Yordamchi qurilish montaj qurilish va ta‘mirlash qurilish tashkilotlari 
tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulotlar tannarxini rejalashtirish va hisobga olish 
rejaviy va amaliy kalkulyasiyalar asosida amalga oshirilib, quyidagi xarajat 
moddalarini o‗z ichiga oladi: asosiy va yordamchi materiallar (qaytariluvchi 
chiqitlarni hisobdan chiqarilib); ishlab chiqarish ishchilarning asosiy ish haqlari, 
yonilg‗i, bug‗, texnologiya ehtiyojlari uchun suv, uskunalarni soz holda tutib turish 
va ishlatish, elektr energiya, boshqa ishlab chiqarish xarajatlari, bevosita xarajatlar. 
Ishlab chiqarish xarajatlarining shakllanish ketma-ketligi bo‗yicha tannarx 
texnologik, sex, ishlab chiqarish va to‗liq tannarxlarga ajratiladi. Xizmat ko‗rsatuvchi 
tashkilotlar bo‗yicha ko‗rsatiladigan xizmatlarning tannarxi hisoblanadi. 
Yordamchi korxonalar va xizmat ko‗rsatuvchi xo‗jaliklarning mahsulotlarini 
realizatsiya qilinishida tannarx kalkulyasiyasi reja-hisob narxlari uchun asos bo‗lib 
xizmat qiladi.