Biologiya 5 new indd

Ta'lim Markazi
a v to tr o f usu lda oziq la na di. K o ‘ p c h ilik vakillari yashil xlo ro fill pig- 
m e n ti h is o b ig a fo to s in te z qiladi. F o to s in te z - o ‘ sim liklarn ing 
o ziq la n ish turi b o ‘ lib, b u n d a o ‘ sim lik k a r b o n a t a n g id rid gazini 
yutib , a tm o s fe ra g a k islo ro d gazini ajra tad i. F o to s in te z na tija sid a
o r g a n ik m o d d a la r ham hosil b o ‘ ladi.
Hayvonot dunyosi -
fauna
deyiladi. Ular erkin harakatlana ola- 
digan e u kario t o rgan izm lar b o ‘ lib, oziqlanishi g e te ro tro f usulda
c 
d
1 7 -ra s m . Tirik organizmlar: a - bakteriyalar dunyosi; b - zam burug‘ lar 
dunyosi; c - o ‘simliklar dunyosi; d - hayvonot dunyosi.
24

---

am alga oshadi. K o ‘ p hujayrali hayvonlar nerv sistem asi va sezgi 
organlari ( k o ‘ rish, eshitish, ta ’ m bilish)ning mavjudligi bilan boshqa 
tirik organ izm lard an farq qiladi. Hayvonlar nerv sistem asi va sezgi 
organlari y o rd a m id a tashqi m uhitdan kelayotgan m a ’ lum otni qabul 
qiladi va unga javob qaytaradi.
O rganik ola m da yana shu nda y m a vju do tlar borki, ular mustaqil 
yashay olmaydi. B unday hayot shakllari viruslar deyiladi.
V ir u s la r . Viruslar hayotning hujayrasiz shakli b o ‘lib, jonsiz va 
jonli tabiat o ‘ rtasida oraliq o ‘ rinni egallaydi. Chunki viruslar faq at 
hujayra ichiga kirga nd agina tirik organ izm larg a o ‘xshash belgilarni 
nam oyon qiladi, ya’ ni k o ‘ payadi. Hujayradan tash q a rid a tiriklik- 
ka xos belgilarni nam oyon qilmaydi. Viruslar hujayra ichiga kirib, 
uning ozuqa m odda si hisobiga k o ‘ payadi va hujayrani nobud q i­
ladi. Viruslar h a m m a hujayraga ham ta ’ sir qilaverm aydi. Masalan, 
g e p a tit A va B virusi jig a r hujayralarida, gripp va koronavirus nafas 
y o ‘llarining shilliq qavatida, g e rp e s virusi lab epiteliysida parazitlik 
qiladi. Bakteriyalarda ba kteriofag, o ‘sim liklarda tam aki mozaikasi 
virusi, hayvonlarda quturish virusi parazitlik qiladi.
edurtm_uz
Viruslar o d a m d a gripp, gepatit, ensefalit, OITS va boshqa kasal- 
liklarini keltirib chiqaradi. Virusli kasalliklarning eng keng tarqalgan 
turi gripp b o ‘lib, uning dastlabki belgilari haroratning k o ‘tarilishi, 
ishtahaning pasayishi, lanjlik, um um iy holsizlik bilan boshlanadi. 
Bunday paytda b e m o rg a k o ‘ p suyuqlik ichirish va s h ifo ko rg a mu- 
rojaat qilish zarur b o ‘ladi.
25

---

Q edurtm_uz
1. Tirik organizmlar qaysi xususiyatlariga ko‘ ra bir-biriga o ‘x- 
shaydi?
2. Bakteriyalar dunyosiga qanday organizmlar kiradi?
3. Achitqi zam burug‘ i qaysi dunyo vakili hisoblanadi?
4. Fotosintez nima?
5. Hayvonot dunyosi qaysi xususiyatlariga ko‘ ra farqlanadi?
6. Viruslar odamda qanday kasalliklarni keltirib chiqaradi?
Daftaringizga quyidagi jadvalni chizib, uni to ‘ ldiring.
Dunyo
Bakteriya-
lar
Zambu-
rug‘ lar
O‘ simliklar
Hayvonot
Tirik organizmlar- 
ga xos belgilar
Vakillari
6 - § . B a k t e r i y a l a r d u n y o s i
B a k t e r i y a l a r n i n g t u z ilis h i. Bakteriyalar k o ‘zga k o ‘ rinmas, ki­
chik orga n izm la r b o ‘ lib, ularni m ikro skop yo rd a m id a kuzatish m u m ­
kin. Bakteriyalarni m ik ro b io lo g iya fani o ‘ rganadi. M ikro b io lo g iya
a 
b 
c
1 8 -ra s m . Bakteriyani laboratoriya sharoitida ko‘ paytirib o ‘ rganish; 
a - bakteriyani oziqa muhitiga ekish; b - Petri idishchasida bakteriyani 
o ‘stirish; c - bakteriya mikropreparatini mikroskopda ko‘ rish.
26

---

Q edurtm_uz
laboratoriyalarida bakteriyalarni o ‘ rganish quyidagi k e tm a -k e tlik d a
am alga oshiriladi: steril sha roitd a Petri idishchasidagi oziqa mu- 
hitiga bakteriya ekib, k o ‘ paytiriladi. Bakteriya tez k o ‘ payib, k o ‘zga 
k o ‘ rinadigan koloniya hosil qiladi. Keyin ulardan m ik ro p re p a ra t 
tayyorlab, m ik ro s k o p d a tekshiriladi (1 8 -ra sm ).
Tashqi tuzilishiga k o ‘ ra ba kteriya lar quyidagi g u ru h la rg a b o ‘ linad i:
• sharsim on - kokk;
• ta y o q ch a sim o n - batsilla;
• buralgan - vibrion va spirilla (1 9-ra sm ).
Bakteriyalar ancha sod d a tuzilgan. Ularning yadrosi b o ‘ lmaydi, 
shu nga k o ‘ ra p ro ka rio t organizm deyiladi. Qulay sharoitda, y a ’ ni 
oziqa va harorat yetarli b o ‘ lganda bakteriyalar har 2 0 - 3 0 d a qiqa da 
b o ‘ linib k o ‘ payadi. Bakteriyalar noqulay sha roitd a zichlashib, qalin 
qobiq bilan o ‘ ralib spo ra hosil qiladi. Bakteriya sporasi + 1 4 0 oC ... 
- 2 5 3 oC ga bardosh bera oladi. Bakteriya spo ra holida uzoq yillar 
saqlanib qolishi, qulay sharoit kelishi bilan hayotini davom ettirishi 
m um kin.
B a k t e r iy a t u r l a r i .
Bakteriyalarning foydali va zararli turla- 
ri mavjud. Foydali bakteriya larg a achituvchi bakteriyalar, tug u n a k 
bakteriyalar va chirituvchi bakteriyalar kiradi.
A c h it u v c h i b a k t e r i y a l a r d a n sut-q a tiq m ahsulotlari olishda, si­
los bostirishda, teri oshlashda, tuzlam a tayyo rlash da keng foy- 
dalaniladi (2 0-ra sm ). Masalan, qatiq tayyo rlash da sutga to m iz g ‘ i 
solinadi. T o m iz g ‘ i - bu sut tarkibida gi uglevodlarni parchalab, sut
1 
2 
3
1 9 -ra s m . Bakteriyalarning tashqi tuzilishi:
1 - kokk; 2 - batsilla; 3 - spirilla.
27

---

Q e d u rtm jjz
2 0 - r a s m . Achituvchi bakteriyalar ishtirokida olinadigan oziq-ovqat
mahsulotlari.
kislotaga aylantiruvchi bakteriyalar y ig ‘ indisi hisoblanadi. Tuzlama 
tayyo rlash da sabzavotlar solingan idishga tuzli suv quyiladi. Sab- 
zavotlar sirtida mavjud b o ‘ lgan achituvchi bakteriyalar s h o ‘ r mu- 
hitda k o ‘ payib, glyukozani sut kislotaga aylantiradi va sabzavotlar 
chirishining oldini oladi.
C h i r i t u v c h i b a k t e r i y a l a r yer yuzining sa n itarla ri h is o b la n a ­
di. C hunki ular o ‘ lik q o ld iq la rin i chiritib, yer yuzini tozalaydi. 
K o ‘ milgan q o ld iq la rn i ham tu p ro q d a g i c h iritu vch i b a kte riya la r 
p a rch a la b yub o ra d i. B a’ zan c h iritu v c h i b a k te riy a la r o z iq -o v q a tla r- 
ni, s a n ’ at asarlarini chiritib, ya ro q s iz h o latga keltirishi bilan zarar 
keltiradi.
T u g u n a k b a k t e r i y a l a r d u k k a k d o s h la r oilasiga kiruvchi o ‘ simlik- 
lar ildizida sim b io z (h am ko rlikda) yashaydi. Ular a tm o s fe ra d a g i e r­
kin azotni o ‘zlashtirib, o ‘sim liklarga yetkazib beradi, o ‘ sim liklar esa 
bakteriyalarni oziq m o d d a la r bilan t a ’ minlaydi. Ularning ham korligi 
har ikkala o rg a n izm g a ham foyd a keltiradi. Tu pro qni azotga boyi- 
tishda bedadan keng foydalaniladi.
28

---

P a r a z it b a k t e r i y a l a r tirik organizm hisobiga yashab hayot 
kechiradi. Parazit bakteriyalar o d a m d a sil, vabo, o ‘ lat, ic h b u ru g ‘ , 
qo q sh o l kabi kasalliklarni keltirib chiqaradi. Yuqum li kasalliklarning 
y o p p a sig a tarqalishi ep id e m iya deyiladi. Epidem iyaning oldini olish 
uchun karantin e ’ lon qilinadi, y a ’ ni odam la rning t o ‘ planishi, b e m o r 
oldiga k o ‘ pchilikning kirib-chiqishi taqiqlanadi. B em orning idish- 
tovoqlari, s o c h ig ‘ i alohida tutiladi va bakteriyalardan tozalovchi 
m o d d a la r y o rd a m id a yuviladi. Kasal b o ‘ lmaslik uchun gigiyena 
qoidala riga rioya qilish, ovqatlanishdan oldin do im o q o ‘ lni sovun- 
lab yuvish zarur.
Ayrim o ‘ sim liklar ba kteriyalarga qarshi fitonsid m o d d a ajratadi. 
Masalan, archa, terak o ‘zidan ajratgan fitonsid m o d d a bilan havo- 
ni zararli bakteriyalardan tozalaydi.
B akteriyalar tab iatd a katta ah am iyatga ega. Insonlar foydali 
bakteriyalardan am aliyotda foydalanadi, zararlilariga qarshi kura- 
shadi.
edurtm_uz
• kokk
• batsilla
t j j r f
spirilla
• epidemiya
e>
fitonsid
1. Bakteriyalar nima maqsadda o ‘ rga- 
# £ niladi?
• f . 2. Tashqi tuzilishiga ko‘ ra qanday bak- 
teriyalarni bilasiz?
3. Bakteriyalar qanday foyda keltiradi?
4. Bakteriyalar ta’sirida qanday kasal- 
liklar kelib chiqadi?
5. 
Kasallikning yoppasiga tarqalishi 
nima deb ataladi?
6. Fitonsid qanday modda?
1. 
Fransuz olimi Lui Paster quyida- 
gicha tajriba o'tkazdi. Ikkita kolbada 
g o ‘sht qaynatib, birinchi idish og‘zini ochiq 
qoldirdi. Ikkinchi idishga «S» shaklidagi nay-
2 1 - r a s m . Lui Paster 
tajribasi.
29

---

cha uladi. Uch kundan so‘ ng birinchi idishdagi qaynatmaning aynib 
qolganligi, ikkinchi idishdagi qaynatmaning buzilmaganligini aniqladi. 
21-rasmdagi tajriba asosida quyidagi savollarga javob toping.
1. Nima uchun ikkinchi idishdagi qaynatma aynimagan?
2. Qaynatmaning sifati buzilishiga nima sabab b o ‘ ladi?
3. Siz o ‘tkazilgan tajribadan qanday xulosaga keldingiz?
2. Jadvalni daftaringizga chizib oling va to ‘ ldiring.
edurtm_uz
B a k te r iy a la r n in g fo y d a s i
B a k te r iy a la r n in g z a ra ri
1
1 -a m a liy m a s h g 'u lo t. S u td a n q a tiq ta y y o rla s h .
^ 
K e ra k li jih o z la r. sut, qatiq, qalin sochiq, muzlatkich.
Ishni b a ja ris h ta r tib i.
1. Qo‘ l kuymaydigan haroratda isitilgan sutni idishga solib, bir 
oshqoshiq qatiq q o ‘shing.
2. Idishni sochiq bilan o ‘ rab q o ‘ying.
3. Qatiq ivigach, muzlatkichga q o ‘ying.
4. Tayyor b o ‘ lgan qatiqni piyolaga solib ichib ko‘ring.
5. Quyidagi savollarga javob bering.
- qatiq tayyorlash jarayonida qanday bakteriyalardan foydalandin- 
giz?
- nima uchun qatiq iliq sutga solindi?
- qatiqning qanday foydali xususiyatlarini bilasiz?
7 - § . Z a m b u r u g ‘ la r d u n y o s i
Z a m b u r u g ‘ la r n in g t u z ilis h i.
Z a m b u ru g ‘ larni m ikolo giya fani 
o ‘ rganadi. Z a m b u ru g ‘ lar ilgari o ‘simliklar d u nyosig a kiritilar edi. 
Olimlar z a m b u r u g ‘ turlarini c h u q u r o ‘ rganish natijasida ularni alo- 
hida olam sifatida ajratishgan. Z a m b u ru g ‘ lar bakteriyalardan farq 
qilib, eu kario t organizm hisoblanadi. Z a m b u ru g ‘ lar o ‘ simliklar kabi 
erkin harakatlana olmaydi, hayvonlarga o ‘xshab g e te ro tro f oziq-
30

---

a 
b 
c
2 2 - r a s m . Achitqi zam burug‘ ining mikroskopda ko‘ rinishi (a), 
xamirturush (b) va oshgan xamir (c).
lanadi. Z a m b u ru g ‘ lar yashashi uchun ozuqa, harorat va namlik 
yetarli b o ‘ lishi kerak, y o r u g ‘ lik b o ‘ lishi shart emas.
Z a m b u r u g ‘ t u r l a r i : 1) a c h i t q i