Molekulyar lyuminessensiya

Molekulyar lyuminessent analizda ishlatiladigan asboblar va texnik 
vositalar 
Lyuminessent analiz o’tkazish uchun mo’ljallangan asbobning 
prinsipial sxemasi 6.4-rasmda tasvirlangan. Lyuminessent spektrometrni 
boshqalardan ajralib turadigan alohida xususiyati shundan iboratki, unda 
]
[
1
/
Q
K
Q






Q


K

]
[
Q

---

ikkita analizator (monoxromator) bo’lishi mumkin. Ularning biri tashqi 
yorug’lik manbaidan kelayotgan yorug’lik oqimidan, ma’lum spektral 
oraliqdagi nurlarni ajratish uchun, ikkinchisi esa namuna chiqarayotgan 
lyuminessensiya nurlanishining ma’lum qismini ajratish uchun xizmat 
qiladi. 
Kirish 
analizatorining 
to’lqin 
uzunligini 
o’zgartirib 
lyuminessensiya qo’zg’atuvchi, chiqish analizatorining to’lqin uzunligini 
o’zgartirib lyuminessensiya spektrlari qayd qilinadi. 
6.5-rasm. Lyuminessent spektrometrning blok-sxemasi. 
1-qo’zg’atuvchi yorug’lik manbai; 2-birlamchi yorug’lik analizatori; 3-
namunalar qo’yiladigan kyuvetalar bo’lmasi; 4-lyuminessent nurlanish 
analizatori; 5-nurlanishni qabul qilgich; 6-elektr signalini kuchaytirgich; 
7-qayd qiluvchi asbob. 
Spektrofotometriyadan 
farqli 
lyuminessent 
analizda 
tashqi 
nurlanish manbaining monoxromatlik darajasi, konsentrasiya bilan 
analitik signal orasidagi bog’lanishning shakliga ta’sir qilmaydi. Shuning 
uchun yoritish manbai bilan namuna orasidagi analizator bo’lmasligi ham 
mumkin. 
Lyuminessent analizda ishlatiladigan yorug’lik manbalariga ikkita 
asosiy talab qo’yiladi. Birinchidan ular namuna tomonidan yutiladigan 
oraliqdagi nurlarni chiqarishi kerak. Ikkinchidan, bu nurlar yetarli 
darajada katta intensivlikka ega bo’lishi kerak, chunki analitik signal, 
ya’ni 
lyuminessensiya 
nurlanishining 
intensivligi 
yorug’lik 
manbaining intensivligi 
ga to’g’ri proporsionaldir [(6.4) formulaga 
qarang]. Aynan shu hol, lyuminessent analiz usullarining, yutilishga 
asoslangan usullardan asosiy farqini ko’rsatadi. Yutilishga asoslangan 
usullarda analitik signal, ya’ni optik zichlik, nisbiy kattalik bo’lib u 
yorug’lik manbaining intensivligiga bog’liq emas.
Odatda, lyuminoforlar UB va ko’rinuvchi yorug’likning qisqa 
to’lqinli (“ko’k” rangli) sohasiga to’g’ri keluvchi yorug’lik nurlarini 
yutadi. Shuning uchun nurlanish manbai sifatida, aynan shu sohalarda 
intensiv yorug’lik chiqaruvchi, uzluksiz yoki chiziqli spektrga ega 
bo’lgan manbalar qo’llaniladi. Volframli cho’g’lanish lampalari, yoy 

I
0
I

---

razryadi hosil qiluvchi ksenon lampalari, gaz razryadli simob lampalari 
bunday manbalarga misol bo’ladi. Chastota analizatorlari sifatida 
spektrofotometriyada ishlatiladigan yorug’lik filtrlari, difraksion 
panjaralar va prizma (kam hollarda) kabi analizatorlar ishlatiladi.
Lyuminessent analiz ko’pincha eritmalar bilan o’tkaziladi. 
Eritmalar, spektrofotometriyada ishlatiladigan kyuvetalarga o’xshash 
tuzilishga ega bo’lgan kyuvetalarga quyiladi. Odatda, namunaning 
lyuminessent nurlanishi, qo’zg’atuvchi yorug’likning yo’nalishiga 
nisbatan 90 gradus burchak bilan qayd qilinadi. Bunga sabab 
qo’zg’atuvchi manbaning yorug’ligini detektorga (fotoelement, fotodiod, 
FEK) tushmasligini oldini olishdan iborat.
Lyuminessensiyani o’lchashga mo’ljallangan asboblarda namunani 
yoritish va spektrni qayd qilishning uchta usuli ishlatiladi 1) to’g’ri 
burchak ostida; 2) frontal; 3) bir yo’nalishda yoritish va qayd qilish. 
Birinchi usul eng ko’p tarqalgan. Bu usulda boshqalariga qaraganda 
asbobning yorug’lik qabul qilgichiga, kyuveta devorlarini qaytarishi va 
uning lyuminessensiyasi hisobiga paydo bo’ladigan yorug’likning 
tushishi eng kam bo’ladi. Lekin, to’g’ri burchak ostida yoritish faqat 
yorug’likni kam yutuvchi eritmalar uchungina yaraydi. Yorug’likni ko’p 
yutuvchi eritmalar uchun qo’zg’atuvchi yorug’lik va lyuminessensiya 
spektrlari, ichki filtr va nurlanishni qayta yutish hodisalari hisobiga 
yanglish natijalarga olib keladi. Namuna frontal yoritilganda bu hodisalar 
spektrga kam darajada ta’sir qiladi. Bu usul qattiq jismlarni va 
muzlatilgan eritmalarni analiz qilishda ishlatiladi. Bir yo’nalishda yoritish 
va qayd qilish usuli juda kam ishlatiladi. U asosan, yorug’likni ko’p 
yutuvchi eritmalarni analiz qilganda ishlatiladi.