Ya. O. Ruzmetov

2.4. Ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy tahlili
Texnik tayyorgarlikning zaruriy va ajralmas qismi hisoblanib, 
quyidagi asosiy savollarga javob beradi: Texnologik va konstruktorli 
tayyorgarlikning iqtisodiy asosi: Та’miming maqsadga muvofiqligi va 
vagon detallari va qismlarini tiklash asosi: vagon detallari va qismlari, 
uzellari ishlatilayotgan zaxiralami (ehtiyot qismlarini tiklash). Ishlab 
chiqarishni boshqarish, mehnatni ilmiy tashkil etish va boshqalar:
Texnologik jarayoni ishlab chiqilgach va korxonaga joriy qilingan- 
dan so‘ng korxonaning texnikaviy tayyorgarlik xizmati va TNB (OTK) 
xodimlari bilan birgalikda texnologik qoydalarini to‘g !ri bajarilayot- 
ganligini sistematik nazoratni tashkil qiladilar.
Yuqoridagi qoidalarga amal qilmaslik ishlab chiqarish jarayonida 
yaroqsiz, materiallaming ko‘p ishlatilib qoldiqlarga aylanishi va boshqa 
ko‘rinishdagi yo‘qotishlarga olib keladi.
Texnologik jarayonlaming texnik-iqtisodiy tahlili:
Yangi texnika va texnologik jarayonni qo‘llashda tahlilning asosiy 
maqsadi - ishlab chiqarishdagi zamonaviy texnologiyalami joriy 
qilishda va tanlashda - ular yordamida mahsulotni qisqa muddatda 
yuqori sifatli maksimal darajada ishlab chiqarish mehnat va vositalar 
sarfidan iloji boricha kam foydalanishga erishiladi.
36

---

Ta’mirlash korxonalari va mashinasozlikdagi zamonaviy texnologi- 
yalaming ishlab chiqarish jarayonida - bir turdagi detallami qurish yoki 
tiklash ishlari turii usullarda amalga oshirish imkonini beradi.
Shuning uchun detallarga ishlov berishning eng samarali usulini 
tanlash, ancha qulay va tejamkor qurilma va bu ishni bajarayotgan 
zamonaviy rejimni tanlash maqsadga muvofiqdir.
Ishlab chiqarish texnologiyasi va yangi texnikani qoilashdagi 
baholash mezoni xalq xo'jalik talablari va umumlashgan mehnatning 
sarfini kamaytirish hisobiga asoslanadi.
Amaliyotda texnik-iqtisodiy hisobni absolyut (umumiy) va taqqos- 
lovchi (tegishli) iqtisodiy samaralarga bo‘lish qabul qilingan.
Absolyut (umumiy) iqtisodiy samara bu - ishlab chiqarish fondidagi 
barcha kiritilgan mablagiar, shuningdek, ishlab chiqarishni unga 
ishlatishdir. Bu ko‘rsatgichlar korxonaning asosini, milliy daromadni 
o'sish miqdorini tekshirishda va korxonaning ishlab chiqaruvchanligini 
baholaydi.
Absolyut samara, iqtisodiy samaraning (daromadi) ni (summaga) 
nisbatini belgilaydi.
Absolyut iqtisodiy samarani odatda ikki bosqichga ajratiladi: - 
Birinchi b o iib bir nechta variantlardan eng optimali (qulay) tanlab 
olinadi, keyingi bosqichda esa, uning tejamkorligi hisobianadi. Absolyut 
iqtisodiy samaradorlikni quyidagi formula asosida hisobianadi.
F
_ C ~ S
as 
К
' 
(2.1)
bu yerda:
С -
korxona mahsulotining коЧага-umumiy narxi;
S
- mahsulotning to iiq tannarxi;
К
- kiritilgan mablagiar.
Agar qurilayotgan bir variantning ikkinchisiga qaraganda qancha 
tejamkorligini bilish zarur boisa, unda taqqoslovchi iqtisodiy samaradan 
foydalaniladi.

---

Taqqoslovchi iqtisodiy samara - ishlab chiqarishda optimal variant 
tanlashda katta amaliy ahamiyat kasb etib, u konstruktorli, texnologik, 
tashkiliy yoki umumzavodiy masalalami hal etishda muhim o‘rin 
egallaydi.
Taqqoslovchi iqtisodiy samara jamoa mehnatining turli variantdagi 
xarajatlari, turli-xildagi loyihalarida va rejada qabul qilinib, tizimning bir 
butunlikda to‘liq namoyon qiladi. Bu tizimni asosiy va yordamchi 
ko‘rsatgichlarida tannarxi kabi sof ko‘rsatgichlar ham katta ahamiyat 
kasb etadi.
Asosiy ko‘rsatgichlarga quyidagilar kiradi - kapital kiritmalar, 
mahsulot tannarxi, mehnat unumdorligi, o'zini-o'zi qoplash muddati 
(yoki taqqoslovchi koeffitsiyent) qo‘shimcha kapital kiritmalar va sarf 
qilingan xarajatlar kiradi.
Amaliyotda iqtisodiy hisob-kitobda asosiy ko'rsatgichlar bilan bir 
qatorda qo‘shimcha sof ko'rsatgichlar ham qabul qilingan.
Bunday ko‘rsatgichlarga - mahsulotga sarf qilingan mehnat unum­
dorligi: bo‘shayotgan ishchilar soni: ishlab chiqarish siklining davomiy- 
ligi: ishlab chiqarish quvvatidan foydalanishni yaxshilash darajasi: 
belgilangan xomashiyo sarfini kamaytirish, materiallar, yoqilg‘i, mah­
sulotning sifatini yaxshilash, ishlab chiqarishda mehnat sharoitlarini 
yaxshilash va yengillashtirish.
Yangi rivojlangan texnika va texnologiyalami tanlashda shuni 
ko‘rsatadiki qabul qilingan variantlami - eski namunalar, bilan va chet -
el texnika va texnologiyalami solishtirishga asos bo iib xizmat qiladi. 
Chet-el texnikasini solishtirishda, ko‘chma koeffitsiyent asosida eski 
ishlab chiqarish sharoitlariga solishtirish lozim. Yangi kiritilgan 
(ikkitadan ko‘p) texnikani solishtirishda odatda keltirilgan xarajatlar 
usulidan foydalaniladi. Keltirilgan xarajatlar har bir variantda joriv 
xarajatlaming summasini o‘zida aks ettirib, (mahsulotning tannarxi va 
foydalanishdagi xarajatlar) va kapital kiritmalar, ma’lum belgilangan 
muddatdagi (masalan, yil) va samara koeffitsiyenti me’yorlariga asosan
38

---

hisoblangan muddatlar sanaladi: Yuqoridagi keltirilgan xarajatlar 
quyidagi formula asosida topiladi.
Ki+Tqm Ci
= 
min
yoki 
Ci+EnKi min,
(2.2)
bu yerda:
Ki
- qabul qilingan variant bo‘yicha kapital kiritmalar;
Ci -
qabul qilingan variant bo‘yicha mahsulotning bir yillik 
tannarxi;
Tqm
- kapital kiritmalaming o‘zini-o‘zi qoplashdagi o‘suvchi 
me’yoriy muddat.
Ishlab chiqarishni tashkillashtirishda yoki texnologik jarayonda 
yangi texnik qurulmalar variantlarining (iqtisodiy samaradorligi) qulay- 
ligi shundaki - ishlab chiqarishning yillik iqtisodiy samarasi summada 
belgilanib, boshlang‘ich keltirilgan xarajatlar va joriy variantlami 
quyidagi formulada berilgan ko‘rsatgichlar bilan solishtirish.