A toshmatov, sh sh. Magzumova

hissiyot-iroda buzilishlari,
o ‘z rivojlanishlarining yuqori darajalarida 
apatiko-abulik sindrom shaklida namoyon bo‘ladi. Bemorlar tashabbussiz, 
faoliyatsiz bo‘lib boradilar, atrof-muhitga bo‘Igan har qanday qiziqishlarini 
yo‘qotadilar.
Qo'shimcha simptomlar (vasvasa g'oyalari, gallutsinatsiyalar, katatonik 
buzilishlar) kasallikning klinik shakllarini belgilaydi.
Oddiy shakli, odatda, o‘smirlik yoshida, to‘satdan boshlanadi. Kasallik 
deyarli uzluksiz kechib, nisbatan qisqa vaqt ichida shizofrenik nuqsonga 
olib keladi, hech qanday tashqi sabablar bo ‘lmasa-da, o'spirin bola 
lanj, kamfaol bo‘lib boradi, o'qishga, sevimli mashg'ulotlariga bo‘lgan 
qiziqishi yo‘qolib boradi, o ‘zi bilan o ‘zi bo‘lib qoladi. Uning xulq- 
atvorida g‘ayritabiiylik paydo bo‘lib, unda palapartishlik, yaqinlari va do‘stlari 
bilan munosabatlarida qo‘polliklar paydo bo‘ladi. Awallari ota-onasiga 
iliq munosabatda bo'lgan bemor, endi to ‘ng munosabatda, oilasi hayoti 
bilan qiziqmay qo'yadi. Shu davming o'zida daydilikka moyillik, asotsial 
xatti-harakatlar kuzatilishi mumkin. Bemorlarda ularga aw allari xos 
b o ‘lmagan qiziqishlar paydo b o ‘lishi m umkin. Yetarli bilim lar va 
tayyorgarlikka ega boim agan holda, ular butun boshlari bilan turli 
murakkab m uam m olam i o ‘rganishga kirishadilar («metafizik intok- 
sikatsiya»), amalda esa bu, odatda, olamning kelib chiqishi, o ‘ylab 
chiqarilgan falsafiy tuzilmalar va h.k. lar haqidagi rezoner fikr yuritishlar 
doirasidan tashqariga chiqmaydi. Ko'pincha fikrlaming «qalqib chiqish- 
lari» va «uzilib qolishlari», alohida gallutsinatsiyalar, bir-biri bilan 
bog'lanmagan ta ’qib, ta ’sir vasvasa g'oyalari, ipoxondrikkechinm alar 
kuzatiladi. Asta-sekin yuqoridagi buzilishlar chuqurlashib boradi. Be­
morlar butunlay hech nima bilan qiziqmay qo'yadilar. U lar kunbo‘yi 
to ‘shakda, boshlarini ko‘rpa bilan berkitib olib yotadilar, o ‘z -o ‘zlariga 
xizmat qilmay qo'yadilar, yuvinmaydilar, gigiyenaga rioya qilmaydilar. 
Hissiyot-iroda nuqsoni, bemorning rasmiy qobiliyatlari nisbatan saq- 
langan bo‘lsa-da, borgan sari yaqqol namoyon bo‘lib boradi.
Gebefrenik shakli, shuningdek, kasallikning yom on sifatli turlari 
qatoriga kiradi, odatda, yanada erta yoshda boshlanib, uzluksiz kechadi. 
Kasallik klinikasiga asosan hissiy noadekvatlik va xulq-atvor buzilishlari 
xosdir. Bemorda masxarabozlarcha xatti-harakatlar, aftini burishtirish, 
bachkanalik xislatlari paydo bo'ladi. Ular qiyshanglaydilar, baland ovozda 
xaxolab kuladilar, ashula aytadilar. Ba’zida bogMiqsiz nutq, o'm baloq 
oshish, agressiv xatti-harakatlar bilan kechuvchi psixomotor qo‘zg‘alish 
yuzaga kelishi mumkin. Ba’zida esa bemor kayfiyatida noproduktiv eyforiya 
ustunlik qiladi. Hissiyot-iroda buzilishlari chuqurlashib borishi bilan tezda 
aqli zaiflik rivojlanadi.
68

---

K atatonik shakli — awalgi ikkita turiga nisbatan kechroq, 20-25 
yoshda rivojlanadi. U katatonik sindromning qo'shim cha simptomatikasi 
bilan belgilanadi. Kasallik asta-sekin yoki o ‘tkir boshlanishi m umkin, 
kechishi — ko‘pincha uzluksiz-progrediyentdir. Kasallik o'tkir boshlanganda 
to 'liq salom atlik fonida, to'satdan stuporoz belgilar yoki katatonik 
qo'zg'alish holati bilan manifestatsiya beradi. B em or to'shakda yotgan 
yoki o'tiigan holatida, tana holatini o'zgartirmasdan, to'xtovsiz gapiradi. 
U nda so'zlarning qaytarilishi, bog'liqsiz n u tq, neologizm lar bilan 
belgilanuvchi nutq stereotipiyalari kuzatiladi. Bir-biri bilan bog'lanmagan 
vasvasa g'oyalari, gallutsinator buzilishlar, impulsiv harakatlar kasallik 
klinikasida o'rin egallashi mumkin. Gallutsinatsiyalar kuzatilganda bemor 
quloqlarini berkitadi, ovqatni hidlaydilar, boshlarini ko'rpa bilan burkab 
oladilar. Boshqa holatlarda nutq qo'zg'alishisiz harakat bezovtaligi mutizm, 
stereo tip iy alar, exopraksiyalar ustu n lik qiladi. S tup oroz h o latlar 
rivojlanganda bemorlar harakatsiz to'shakda yotadilar, ba’zida boshlarini 
yostiqdan ko'taradilar («havo yostig'i» sim ptomi) yoki eng g'ayritabiiy, 
noqulay pozalarda qotib qoladilar (katalepsiya simptomi). Stupor holati 
butunlay keskin tarzda katatonik qo'zg'alish holati bilan almashinishi 
yoki uning aksi bo'lishi mumkin, bu esa bunday bem orlarni nazorat 
qilishni tashkil etishda, albatta, e ’tiborga olinishi kerak.
Katatonik sindrom oneyroid ong xiralashuvi fonida kechishi mumkin, 
bu esa kasallikning nisbatan yaxshi oqibatini belgilaydi. Aksincha, katatonik 
sim ptom atikaning paranoid kechinm alar bilan kechayotgan jarayonga 
qo'shilishi (ikkilamchi katatoniya), prognostik jihatdan yom on sifatli 
hisoblanadi. Katatonik shakli, odatda, apatik aqli zaiflik bilan tugaydi.
Paranoid shakli ko'pincha yetuk yoshda boshlanadi, am m o ertaroq 
ham yuzaga kelishi mumkin. U xurujsimon yoki uzluksiz kechishi mumkin. 
Kasallik klinikasining markaziy simptomini vasvasa g'oyalari tashkil etib, 
ular o 'tk ir yoki asta-sekinlik bilan shakllanadi. Odatda, kasallik ancha 
sistem alashgan paranoyyal m unosabat, rashk, ixtirochilik, b a’zida 
ipoxondrik vasvasalari bilan boshlanadi. Keyinchalik paranoyyal sindrom 
o'zining butunligini yo'qotib, parchalanadi. Tafakkurning shakliy buzi­
lishlari o'sib boradi. Bemoriaming fikrlarida tashqi mantiqiylik yo'qoladi, 
rezonerlik, tafakkur bo'laklanganligi, simvolik shakllanganligi belgilari 
paydo bo'ladi. Sindrom affektiv buzilishlar, turli gallutsinatsiyalar 
qo'shilishi hisobiga murakkablashadi. Eshituv gallutsinatsiyalari paranoid 
shizofreniya uchun eng xususiyatli belgidir, am m o hidlov va ko'ruv 
gallutsinatsiyalari ham uchrashi mumkin. Ular ruhiy avtomatizm belgilari, 
ta ’qib va ta ’sir vasvasalari bilan bir qatorda jarayon rivojlanishining bu 
bosqichi uchun ko'proq xos bo'lgan Kandinskiy-Klerambo sindromi
69

---

tarkibiga kiradilar. Kasallik uzoq davom etganda, vasvasa buzilishlari 
dinamikasi, odatda, tuturuqsiz buyuklik va ta ’qib vasvasalari bilan 
kuzatiluvchi parafrenik sindrom shakllanishi bilan tugaydi. Shu bilan bir 
qatorda asta-sekin shizofrenik shaxs o ‘zgarishi, hissiyot-iroda nuqsoni, 
intellektual zaiflashuv belgilari o ‘sib boradi. Kasallik, ayniqsa, o ‘smirlik 
yoshida boshlanganda oqibati yomon tugaydi.
Kasallikning yuqorida keltirilgan to ‘rtta shaklining ajratilishi m a’lum 
darajada shartlidir. Shizofreniyada, har qanday bir butun kasallikdagi 
kabi turli qo‘shimcha simptomatikalar kombinatsiyasi kuzatilishi mumkin. 
Faqat asosiy buzilislilargina kasallikning barcha shakllarida o'zgarmasdan 
qoladi.
Bu qonuniyat yuqorida keltirilgan kasallik kechishi variantlariga ham 
tegishlidir. Barcha holatlarda ham shizofreniya surunkali, progrediyent 
kasallik bo‘lsa-da, shizofrenik shaxs nuqsoni kasallik davomida tez yoki 
ancha sekinlik bilan rivojlanishi mumkin. Kasallikning asosiy kechish 
turlarini bilish har bir konkret holatda individual prognozni aniqlashga 
yordam beradi.
Hozirgi vaqtda shizofreniyaning quyidagi shakllari ajratiladi:
1) uzluksiz kechuvchi yoki progrediyent turi, bunda kasallik spontan 
remissiyalarga moyil emas va to'xtovsiz progressiyalanib, shaxs nuqsoni 
rivojlanishi bilan tugaydi; 2) xurujsimon (shubsimon), kasallikka remissiya 
oraliqlari kuzatilishi xos bo'lib, ularda kasallik rivojlanishi tezligi ancha 
sekinlashadi, am m o har bir xuruj rivojlanishi bilan shaxs o ‘zgarishi, 
shizofrenik nuqsonning yanada sezilarli o ‘sib borishi kuzatiladi; 3) 
rekkurent (davriy) turi, ayniqsa, boshlanishida, kasallikdan to‘liq chiqish 
holatlari bilan almashinuvchi qisqa vaqtli psixotik xurujlar shaklida kechadi. 
Kasallik kechishining bu shaklida shaxs o'zgarishining o ‘sib borishi 
nisbatan sekin kechadi. Kasallik klinikasida esa u yaqqol affektiv buzilishlar 
(m aniakal, depressiv sindrom , xavotir, q o ‘rquv), ong buzilishlari 
(oneyroid sindrom), obrazli, fantastik vasvasa, katatonik buzilishlar xos.
Kasallik natijasi ko'pchilik holatlarda awallari «shizofrenik aqli zaiflik» 
deb nomlanuvchi