Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси

S E M I N A R M A V Z U L A R I
 
Al-Xorazmiy hayoti 
 
 
 
Mashhur olim Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy asli xorazmlik (xozirgi 
O‘zbekistonning Xorazm viloyati) bo‘lib, u 783 yillar atrofida tug‘ilgan va 850 yillarda vafot etgan 
deb taxmin qilinadi. 
Xorazmiy yoshligidanoq o‘tkir zehnli va mehnatsevar bo‘lgan. U o‘qish, yozishni tez 
o‘rgangan va ko‘pincha o‘z ustida mustaqil ishlab, fan asoslarini egallashga qattiq intilgan. Ayniqsa 
u matematikani zo‘r qiziqish bilan o‘rgangan. Xorazmiy tabiat qonunlarini o‘rganishga, kuzatishlar 
olib borishga, chet tillarni o‘rganishga qiziqqan. U o‘z ona tilidan tashqari fors, arab, sanskrit 
(qadimiy hind tili), yunon tillarini o‘rgandi. U yoshligida O‘rta Osiyoning ko‘p shaharlarida bo‘lib, 
bu shaharlarning tarixi va geografiyasini o‘rgandi. Xorazmiy davlat ishlarini bajarish va ilmiy 
tekshirishlar maqsadida Bulg‘or va Vizantiya mamlakatlariga ham borib kelgan. 
IX asrning boshlarida Ma‘mun hukmdorligi zamonida, Bog‘dodda tashkil etilgan ―Baytul 
– Hikmat‖ da ko‘p olimlar ilmiy ishlar bilan shug‘ullanar edilar. Etuk olim bo‘lib tanilgan 
Xorazmiy ham o‘z bilimini oshirish va fan bilan shug‘ullanish maqsadida Marvga va so‘ngra 
Bog‘dodga keladi. Xorazmiy bu erda boshqa olimlar bilan birgalikda turli fanlar sohasida ilmiy 
ishlar olib boradi, astranomik kuzatishlar o‘tkazish bilan shug‘ullanadi. Keyinchalik olim bu ilmiy 
muassasa qoshida tashkil etilgan astranomik rasadxonaga va juda katta kutubxonaga raxbarlik 
vazifalarini ham bajaradi. Xorazmiy bu kutubxonadagi kitoblarni, ayniqsa, hind va yunon 
olimlarining asarlarini qunt bilan o‘rganadi. Bog‘dodda Xorazmiy o‘z iste‘dodi va mexnatsevarligi 
tufayli chuqur bilimlarga ega bo‘lgan olim bo‘lib etishadi. Xorazmiy matematika, astranomiya, 
geografiya va tarix fanlari sohasida asarlar yozdi va tez orada mashhur olim sifatida Sharq 
mamlakatlariga taniladi. 
Xorazmiyning asarlari, ayniqsa, uning matematika sohasida yaratgan asarlari fan tarixida 
muhim o‘rin egalladi. Bu asarlar orqali insoniyatning juda ko‘p avlodari matematika, astranomiya, 
geografiya fanlarini o‘rganadilar, o‘nlab olimlar bu asarlarga sharhlar yozdilar va turli tillarga 
tarjima qildilar. 
Mashhur olim Xorazmiy o‘z asarlari bilan o‘rta asrlarda va undan keyingi davrlarda ham 
fan olamida katta shuxrat qozondiki, uning al-Xorazmiy nomi tillardan-tillarga, kitoblardan-
kitoblarga o‘tib ―algorifm‖ so‘ziga aylanib qoldi; bu so‘z xozirgi vaqtda matematikada ma‘lum 
qoida bo‘yicha bajariladigan hisoblash uslubini bildiradi. 
Muhammad Xorazmiy ijodi asosan islom dinigacha bo‘lgan xorazm faniga va qo‘shni 
mamlakatlar, Hindiston va Yaqin Sharq mamlakatlarining ilmiy fikrlariga asoslangan. 
Muhammad Xorazmiy asarlarining soni hozirgacha ma‘lum bo‘lmasada, uning fan tarixida 
muhim o‘rin tutgan arifmetika, algebra, astranomiya va geografiyadan yozgan 5 ta asari bizgacha 
etib kelgan. U al-Ma‘mun (813-833) davrida ―Fi hisob al-tabr va al-muqobala‖, ―Astranomik 
jadval‖ va ―Hisob al-Hind‖ nomli asarlarni yozadi. Al-Mu‘tasim (833-842) davrida esa ―Suratul 
arz‖ ni va al-Vosiq (842-847) davrida yahudiylar kalendari haqidagi risolasini yozadi. Bu asarlar 
dastlab asarb tiliga, so‘ngra latin tiliga bir necha marta tarjima qilinadi. Xorazmiyning bu asarlari 
bir necha asrlar davomida o‘sha zamon olimlari va keyingi davr olimlari uchun ham asosiy 
qo‘llanma bo‘lib hizmat qiladi.