Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси

2. Amaliyotning matematika rivojlanishdagi roli.
Matematika eng qadimgi fanlardan 
biri hisoblanadi. Odamlar ibtidoiy davlardanoq, xattoki mukammal bo`lmagan dexqonchilik 
ishlarida ham dunyoni matematik tushinishni o`rganishgan. Bu faoliyatning murakkablanishiga 
qarab, matematikaning rivojlanishiga ta`sir qiluvchi faktorlar jamg`armasi ham o`zgarib boradi. 
Fan sifatida paydo bo`lganidan boshlab matematik faniga yangi tushuncha va uslublarni 
shakllantirishda, eng katta ta`sirni tabiiy matematika (ya`ni, rivojlanishing joriy bosqichida 
matematik usullarni qo`llash mumkin bo`lgan tabiat haqidagi fanlar kompleksi) ko`rsatdi. 
Matematikaning rivojlanishiga avvalo, astronomiya, mexanika, fizika kabi fanlar kuchli turtki 
bergan. Masalan, 
diffirentsial va integral hisob
mexanika va osmon mexanikasi masalalarini 
echishning eng umumiy usuli sifatida yuzaga kelgan; 
ko`pxadlar nazariyasi
(noldan eng kam 
chetlanuvchi)-bug` mashinasi (akad. P. L. CHebishev); e
ng kichik kvadratlar usuli
– geodeziya (K. 
F. Gauss); xozirgi vaqtda zamonaviy texnika yangi soxalarining bevosita talabi bilan: kombinatorik 
analiz, differentsial va integral tenglamalar taqribiy echish usullari, chekli gruppalar nazariyasi va 
boshqalar. 
Ularni hammasi shuni ko`rsatadiki, matematika insonlarning kundalik mexnat faoliyati 
natijasida yuzaga kelgan va matematik tabiiy fanlar ta`siri ostida tushuncha va usullar shakllangan. 
Matematikaning tabiiy fan sifatida mavjud matematik nazariyaning amaliy muammolarga 
tadbiq qilish hamda masalalarni echishning yangi usullarini ishlab chiqish natijasida maydonga 
chiqdi. U yoki bu matematik nazariyani amaliyotda qo`llash mumkinligi haqidagi masala har doim 
ham birdaniga (bunga yillar, hatto bir necha o`n yillar kerak bo`lishi ham mumkin) qoniqarli echim 
beravermaydi. Masalan, gruppalar nazariyasi 
Gruppalar nazariyasi – Lagranj – algebraik tenglama echimlarini o`rin almashtirishlari 
gruppasi, ularni radikallarda echish muammosini hal qilinishi munosabati bilan; e, Galua – 
ixtiyoriy darajasi algebraik tenglamalarni echimining mavjudligini umumiy shartlari; XIX asrning 
o`rtalari, A. Keli – gruppalarning umumiy abstrak ta`rifi; S. Li – uzluksiz gruppalar nazariyasi. 
1980 yillarda S. Feodorov gruppalar nazariyasini kristallografiyada, keyinchalik kvant 
fizikasida qo`llaniladi. 
O`z navbatida amaliyot, xususan texnika matematika imiy izlanishlarning qo`shimcha 
vositasi sifatida kirib bormoqda. Ayniqsa, eXM lar matematika yordamida echiladigan masalalar 
sinfini kengaytirdi va bu borada cheklanmagan imkoniyatlarni ochib berdi. Ammo, eXM xozircha 

---

6 
yordamchi vosita bo`lib qoladi, chunki, u insonlarga xos bo`lgan fikrlovchi miyyaning 
xususiyatlarini qabul qila olganicha yo`q.