Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси

XITOY MATEMATIKASI
. 
R E J A : 
1. Umumiy ma`lumotlar. 
2. «To`qqiz kitobli Matematika» 
3. Kvadrat va kub ildizlarni xisoblash. 
4. π ni xisoblash. 
5. Qadimgi Xitoy matematikasining tarixiy roli. 
1.
Umumiy ma`lumotlar. Rim imperiyasi inqirozidan ancha avvalroq Uzoq SHarqda-Xitoy va 
Xindistonda matematika fani bo`yicha keskin o`zgarishlar sodir bo`ldi. Bu o`zgarishlar keyinchalik 
eron, O`rta Osiyo va keyinchalik Evropaga tarqaldi. 
Xitoy matematikasi xaqidagi qisqa materiallar eramizdan avvalgi 2 ming yillikning 
o`rtalariga borib taqaladi. Ularda asosan kalendar‘ masalalariga suyaniladi. CHunki, shu davrda 
axolining asosiy mashgulot dexqonchilik bo`lib, ekinlarni ekish va yigish muddatlarini aniqlash 
butun xo`jalik uchun xal qiluvchi rolni o`ynar edi. SHu maqsadda, ayrim yulduzlarning 
joylashuvini, teng kunlilikni, quyoshli kunlarni qayd qilish uchun saroylarda maxsus kishilarni 
tayinlangan edi. Yilning uzunligi 365,25 kunligi Xitoyliklar eramizdan avvalgi 600 yillardayok 
aniqlagan bo`lib, xar 19 yilda 7 qo`shimcha oyni kalendarga qo`shishgan. 19 yillik quyosh 
kalendari 235 oy kalendaridan bir sutkadan kamroqqa farq qilgan. Gretsiyada, afinalik Meton 
bunday kalendarni 150 yil keyinroq joriy qilgan.
Bizgacha maxsus etib kelgan kitoblarning eng qadimgisi «To`qqiz kitobli matematika» 
xisoblanadi. Unda eramizdan oldingi 206-yillardagi Xan dinastiyasi davridagi matematikaga oid 
boy materiallar keltirilgan. SHu davrdan sal oldinroq Buyuk Xitoy yo`lini qurish boshlangan edi. 
Xan dinastiyasining raxbarlari yo`l kurilishini, davlatni boshqarishni, mavjud soliq tizimini, axolini 
mexnatga jalb qilishni qattiq nazorat qilishar edi. Bundan tashqari, shu davrda yulduzlar xaritasini 
va quyosh kalendarini mukammallashtirish ishlari olib borildi. Muomaladagi muv soatlari o`rniga 
quyosh soatlari joriy qilina boshlandi. buyuk astronom CHjan Xen (e.o. II-I asrlar) aylanuvchi 
globus va planetariy ixtirochisi, erning sfera shaklida ekanligi, fazo, vaqt va kosmosning cheksiz 
ekanligi xaqidagi ta`limotni oldinga surgan.
Tan dinastiyasi (618-907 yillar) davrida Xitoy Tinch okeanidan to Tibetgacha bo`lgan buyuk 
davlat edi. Katta shaxarlarda xunarmandchilik avj olgan edi. VII asrda taxta yordamida kitob chop 
kilish, XI asrda esa xarakatli shrift bilan kitob chop kilish kurilmasi yaratildi. Kogozni esa I 
asrlardayok ishlab chikish boshlangan edi. XIII asrda uzunligi 1700 km li sugorish tizimi ishlab 
chikildi.
Tan dinastiyasi davrida xalkaro alokalar rivojlandi. eramizdan oldigi II asrlardayok O`rta 
Osiy bilan savdo ishlari olib borilgan. O`ziga xos bo`lgan davlat apparati joriy kilindi. Unda 
Olimlar kengashi xamda Astronomik byuro ta`sis kilingan edi.
Maorif tizimida matematikaga katta e`tibor berildi. Tan dinastiyasi imperatorlik o`kuv 
programmasida 6 fan bo`lib, undan matematika 6 yoshdan boshlab o`kitish joriy kilindi. Matematia 
ta`lim va imtixonlar jiddiy yo`lga ko`yilgan edi. Davlat rivoji uchun diplomli matematiklardan 3260 
tasi birgina imperator Tay-TSzun (627-649 yillar) davrida xizmat kilgan.
SHu davrdagi jiddiy yutuklardan biri-gradusli o`lchovning kashf kilinishi bo`ldi. Ayrim 
munozarali masalalarni echishda meridianning bir gradusini ip bilan o`lchash goyasi 725 yilda 
astronom Nan‘ Gusho tomonidan xal kilindi.
Bizyukorida ta`kidlab o`tdikki, Kadimgi Xitoy matematikasiga doir ilmiy ishlar saklanib 
kolmagan. Etib kelganlari esa xal to`lik o`rganilmagan. Xitoy klassiklarining original ishlari esa 
ko`pchilik uchun tushunarsiz. Evropa tillariga to`laligicha «To`kkiz kitobli Matematika», va 
geometriya bo`yicha ayrim ishlargina tarjima kilingan.
2.