Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

 
shakldosh va ko‘p ma’noli so‘zlardan ham unumli 
foydalangan:
 
bash
 
“bosh” -
bash
“yara, jarohat”, 
kɵk
 
“asl, tag” - 
kɵk
 
“ildiz, 
tomir”,
 ata
«ota» - 
ata
 
“ato, yaratish”, 
amal
“umid, istak” - 
amal
“amal”, 
tash
- 
tash
“tashqari”; 
bash - 
“tananing bo‘yindan yuqorigi, oldingi qismi, kalla”, 
“boshliq, rahbar”, “boshi, boshlanishi”
.
Dostonda qo‘llanishda bo‘lgan ba’zi so‘zlar hozirda o‘zbek tili shevalarida 
ishlatiladi. Masalan, “so‘ngra” ma’nosidagi 
kedin 
leksemasi jizzax shevalarida, 
“cho‘ntak” semasidagi 
kissa
atamasi Surxondaryo, Samarqand va Buxoro 
shevalarida ayni ma’noda kuzatiladi.
Asarda arab va fors-tojik tillaridan qabul qilingan so‘zlar ham uchraydi: 
davlat, zikr, muruvvat, amanat, karam, insaf, adab; mehruban, do‘st, zamon, 
dono, gul, vafa, jon, darmon
kabi. 
Asar morfologik xususiyatlari jihatidan quyidagilar bilan ajralib turadi: 
bo‘rchi
– bo‘za sotuvchi, 
tariqliq
– dehqonchilik, 
izla, yaring‘i – 
ertalabki, 
safoliq, 
angga
- angla
 
kabi so‘zlarni yasama leksemalar sifatida e’tirof etish mumkin.
 

---

66 
Tushum kelishigi -i, -ni, -ni, -un, -ug‘, -үg qo‘shimchalari bilan ifodalanadi: 
so‘zi, 
ag‘izi, bashini
, 
yazug‘in
, 
sozug
- so‘zni, 
bozug
- bo‘zni. -n, -un affiksli vosita 
kelishigi shakli ham ancha arxaiklashgan bo‘lib, kam uchraydi: 
eligin
- qo‘li bilan, 
yuzin, so‘zin
. Jo‘nalish kelishigining kadimgi turkiy til uchun xos bo‘lgan - g‘aru - 
gәrү shakllari qo‘llanmaydi, asosan - gә//g‘a, -kә//qa, -ә//-a shakllari 
ifodalanadi: 
so‘ngakka, so‘zga, yag‘ingg‘a, azaqqa, do‘stina, so‘ngga
. Chiqish 
kelishigining din//tin shakllari ishlatilgan: 
o‘ttin
, 
tiriktin, bilindin, ezgusindin
. 
Asarda sifatdoshning -tәchi, -tachы, -dachы, dәchi, -dug‘ -dүg affiklari bilan 
berilgan kadimgi shakllari kam uchraydi, aksincha, -g‘lы, -gli, -g‘an, -gәn, -qan/-
kan affiksli sifatdoshlar unumli shaklga aylangan: 
tuttachi
– tutadigan, 
qildachi
– 
qiladigan, 
ulug‘sundug‘
- ulug‘singan, 
ilik sundug‘
– qo‘l solgan; 
o‘qug‘li
- 
o‘qiydigan, 
keligli
– keladigan, 
qilg‘an, uchqan, o‘kungan
. Olmoshlarda 
bu-mu, 
oshul, kəndu-o‘z, nəgu, neluk, qamug‘, anar
kabi xarakterli holatlarni ko‘rish 
mumkin. Sifatning qiyosiy darajasi -rәk/raq affiksi, qadimgi turkiy tilga xos -dek 
qo‘shimchasi -tek shakli orqali ifodalangan: 
o‘kushrak
– ko‘proq, 
vafosizraq
kabi. 
Binobarin, «Hibatul haqoyiq» asari leksik, fonetik va grammatik jihatdan birinchi 
navbatda, XI-XIII asrlarda qo‘llangan turkiy adabiy tilning barcha xususiyatlarini 
aks ettiradi, turkiy qabila tillarining ancha rivojlanaganligini, ma’lum kela
boshlaganligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, bu asar o‘zining til xususiyatlari
jihatdan ma’lum tafovut va farq bo‘lishiga qaramay, ko‘p jihatdan XIII-XIV 
asrlarda yaratilgan asarlarning tili bilan umumiylikka ega. Ayni vaqtda, bu
asar orqali eski turkiy adabiy tildan eski o‘zbek tiliga o‘tishda katta kadam 
qo‘yilganligini, unga yaqinlashib kelinganligi ham aniq bilinadi. Bu esa o‘sha 
davrdagi turkiy qabila tillarining o‘zaro yaqin munosabatini, ularning
rivojlanishini natijasida dastlab o‘zbek xalq (elat) tilining tashkil topishi 
tezlashganligini, shuningdek, boshqa turkiy elat tillarining shakllanish jarayoni 
davom etganligini tasdiklaydi. Demak, «Hibatul haqoyiq» asari Sharqiy 
Turkistonda emas, shuningdek, Movaraunnahr, Xuroson va boshqa hududlarda 
ham mashhur bo‘lgan. Til jihatdan barcha turkiy xalqlarga tushunarli bo‘lgani 
uchun Navoiy davrida ham o‘z ta’sirini saqlab qolgan. 

---

67 
O‘rta Osiyo turkiy xalqlari - o‘g‘uz va qarluq lahjalarining qadimgi 
yodgorligi hisoblangan