P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

T u g a y d ig a n r e su r sla r
T u g a m a y d ig a n r esu r sla r
Tiklanm aydigan
r e su r sla r
T ik la n a d ig a n
r e s u r s la r
H a v o . s u v . iq lim . k o in o t
r esu r sla ri. Q u y o s h . v a d r o ,
g e o te r m a l. s h a m o l. to 'I q in
e n e r g iy a la r i 
h a m d a
y e r n in g
ic h k i 
is s iq lik
e n e r g i y a s i
Y e r o s t i q a z ilm a la r i
(r u d a li, n o r u d a v a
y o n i l g ' i q a z ilm a
b o y lik la r )
T u p r o q , o ' s i m l i k
v a h a y v o r J a r .
q is m a n su v
r e s u r s la r i
Tugaydigan tabiiy resurslar 
zaxirasiga va ulardan jadallik bilan 
fo y d a la n ish k o ‘lam iga b o g 'liq ra v ish d a kish ilik jam iy a ti 
ehtiyojlarini faqat m a ’lum davr davom ida ta ’minlashi mumkin. 
U lar tab ia td a o ‘z-o‘zidan tiklanm aydi. Insonlar tom onidan 
b u n d a y re s u rs la rn i y a ra tis h m u m k in em as. C h u n k i 
tiklanm aydigan resurslar tabiatda uzoq geologik davrlarda va 
jarayonlarda kimyoviy elementlarning to ‘planishi natijasida hosil 
bo'ladilar. U lar tabiiy biogeokimyoviy siklda qatnashmasliklari

---

m um kin em as. B iosferada kim yoviy elem entlar m iqdorini 
optima] darajasi ana shunday boshqarilgan va boshqariladi. 
T ugaydigan resurslar o ‘z n av b a tid a q ay ta 
tiklanm aydigan,
tiklanadigan
va 
nisbatan tiklanadigan
resurslarga bo ‘linadi. 
Qayta
tiklanmaydigan resurslar 
- umuman tiklanm aydi yoki insonlar 
tom onidan ulardan foydalanish davri davom ida juda sekinlik 
bilan tiklanadi. Bunday resurslarga rteft, tosh k o‘mir va boshqa 
qazilma boyliklar kiradi. Bu resurslardan foydalanish, albatta, 
u la r n in g tu g a s h ig a o lib k e la d i. S h u n in g d e k , q a y ta
tiklanmaydigan tabiiy resurslarni m uhofaza qilish, ulardan tejab- 
tergab, oqilona, kom pleks ravishda foydalanishda nam oyon 
b o ‘ladi. B undan m aqsad ularni qazib olish va qayta ishlash 
v a q tid a y o ‘q o tilis h in i k a m a y tiris h g a e rish ish h a m d a bu 
re s u rs la rn i b o s h q a la rig a yo k i s u n ’iy y a r a tilg a n la r g a
almashtirishdan ib o ra t. Tabiiy resurslam ing k o ‘plab turlari XXI 
asrda tugaydi degan no to ‘g‘ri bashoratlarga k o ‘pchilik olimlar 
tanqidiy m un osabat bildirm oqdalar. Bunday bashoratchilar 
ikkilam chi xom ashyolarni qayta ishlash texnologiyalarining 
tak o m illash ib borishini, su n ’iy m ate ria lla rd a n foydalanish 
hajmini tobora o ‘sib borayotganligini, energiya ta ’minotini ortib 
borishi evaziga xomashyolarni va yer q a ’rining chuqur qismida 
jo y la sh g a n neft saq lo v ch i q a tla m la rd a n n eft q azib olish 
texnologiyalarining yaratilayotganligini hisobga olmaganlar. XX 
asrning boshlarida sayyoram izda neft zaxiralari 190 million 
tonnani tashkil qilgan bo‘Isa, 30 yildan so‘ng 1090 million tonna 
deb baholangan. 1970-yillarda yer q a ’ridan 33 m illiard tonna 
neft va 15 trillion m 3 gaz qazib olingan. Hozirgi kunga kelib 
faqatgina quruqlikdan topilgan neft zaxiralari 27 milliard tonna, 
potensial zaxiralari bilan hisoblaganda esa 68 milliard tonna deb 
baholanm oqda. K elajakda okeanning chuqur tubida joylashgan 
neft saqlovchi h u d u d lard an neft qazib olish im k oniyatlari 
mavjud. Hisob-kitoblarga k o ‘ra hozirgi kundagi jadal qazib olish 
sharoitida yer yuzi aholisining asosiy m etallarga b o ‘lgan resurslar 
zaxiralari quyidagicha (million tonna hisobida): alyuminiy -
1500; kum ush - 65; xrom - 20; kobalt - 220; mis - 2; molibden
- 50; oltin - 3,5; platina - 9; qalay - 1; volfram - 400; uran -
100; vanaddiy - 2500; rux - 6. Shuning uchun ehtiyojdan kelib 
chiqib, u yoki bu xomashyo zaxirasidan foydalanishda, geologik

---

qidiruv ishlari samaradorligini yaxshilash imkonini beruvchi va 
qazilm a boyliklari qazib olish usullarini takom illashtirishni 
ko‘zda tutuvchi ilmiy-texnika yutuqlarini hisobga olish muhim 
ahamiyatga ega. Taraqqiyotning hozirgi bosqichida bilimlarimiz 
doirasida hozircha birinchi guruh tugaydigan resurslarini qayta 
tiklanm aydigan resurslar deb hisoblashga haqlimiz.