Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №19 (том 3)

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.www. vikipedia.uz 
2. ziyouz.com. Akmal Saidov maqolasi. 
3.ziyonet.uz 

---

984 
ФИО автора: 
Hakimova Xandona Oybek qizi 
O`zbeksiton Milliy universiteti tarix fakulteti 2-bosqich talabasi 
Название публикации:
«QADIMGI RIM DAVLATI ARMIYASI VA HARBIY 
FLOTI» 
Annotatsiya:
ushbu maqolada Qadimgi Rim davlati armiyasi va harbiy floti haqida 
batafsil ma’lumotlar mavjud. Shuningdek, armiyaning asosiy vazifasi, tarkibi va 
tuzilishi yoritib berilgan. 
Kalit so’zlar:
Rim armiyasi, legion, senturiy, Gay Mariy, monera, kogort, pretoriya, 
pilum. 
Rim davlati qadimgi dunyodagi eng yaxshi armiyalardan biriga ega bo`lgan. 
Rim – kichik bir shahar davlatdan qudratli davlatga aylanishi va bu davlatning ming 
yildan ko‘proq vaqt yashashi, uning siyosiy tizimi va tuzilmasining barqarorligini 
ta`minlagan omillaridan biri – Rim davlatining yuqori darajada shakllantirilgan harbiy 
tashkilotining mavjudligi edi. Armiya og'ir qurolli Legion piyodalari (militlar 
legionari), yengil qurollangan piyoda va otliqlardan iborat edi. Yengil qurollangan 
piyodalar va chavandozlar yordamchi qo'shinlar (auxilia) deb atalib va 400-500 kishi 
uchun bo'linmalarga bo'lindi. Piyoda askarlarga kogortlar (kohortlar), alami 
otliqlari(alae) deb nom berilgan. Har bir Rim fuqarosi 16 yoshdan 46 yoshgacha 
zaruriyat tug‘ilganda harbiy xizmatni o‘tashga majbur bo‘lgan. Harbiy qo‘shinning 
jangovar qobilyatini yuqori darajada saqlab turish uchun u bir necha marta isloh qilindi. 
Grakx rim qo‘shinini to‘ldirish bo‘yicha islohot o‘tkazdi (mil.avv. II asr oxiri). Harbiy 
sarkarda va konsul Gay Mariy (mil.avv. I asr) o‘tkazgan harbiy islohot rim armiyasini 
mustahkamladi. Qo‘shin tarkibiga endilikda mulki bo‘lmagan fuqarolar ham qabul 
qilindi. Harbiylar ma’lum miqdorda ish haqi va qurol-aslaha olar edilar. Harbiy xizmat 
muddati tinchlik yoki urush paytiga qaramay, 16 yil etib belgilandi. Shundan so‘ng 
askarlar iste’foga chiqib, odatda yer ulushi olganlar. Qo‘shinning saflanish va jangga 
kirish tartibi o‘zgartirildi. Har bir legionga eski nishon o‘rniga kumush burgut berildi. 

---

985 
Intizom ancha yaxshilandi. Askarlar doimo mashq qilishlari, lagerda ishlashlari, 
yo‘llar, harbiy mudofaa inshootlari qurishlari majbur qilib qo‘yildi. 80 kishidan iborat 
jangchilar guruhi senturiyalar deb yuritilgan. Bir necha senturiyalar kogortani, 10 ta 
kogorta legionni tashkil etgan. Jangchilar ning ko‘pchiligi yaxshi ta’lim olgan askarlar 
bo‘lib, ular maosh olishlaridan tashqari kiyim va yarog‘-aslahalar bilan ta’minlangan. 
Xizmat muddati 25 yil bo‘lgan. Shuncha muddatdagi xizmati evaziga legioner uy-joy, 
durustgina oylik maosh olish va Rim tarkibidagi turli o‘lkalarda xizmat qilish 
imkoniyatlariga ham ega bo‘lar edi. Rimliklar o‘ziga xos jang olib borish taktikasini 
ishlab chiqishgan: avvaliga shahar qurshab olinar, so‘ngra esa katapulta degan qamal 
quroli bilan devorlarni teshishar va shaharga bostirib kirishar edi. Pishiq metal 
taxtachalardan tiklangan uzun ko‘tarma minoralar yordamida baland devorlardan o 
shib o‘tardilar. Harbiy guruhlar davlat hududi bo‘ylab tezroq harakatlanishi uchun 
mamlakatda soz (tekis) yo‘llar tarmog‘i barpo etilgan, bu yo‘llar bilan mamlakatning 
har qanday o‘lkasiga borish mumkin bo‘lgan. Davlat chegaralarida tosh qal’alar 
qurilgan. Odatda, Rim qo‘shini 4 legiondan iborat bo‘lib, har bir legionni 4200 piyoda 
va 300 otliq tashkil qilgan. Piyodalar nayza, keng qilich, to‘rtburchak qalqon bilan 
qurollanib, temir qalpoq kiyar edilar. Har bir legionga lotinlar va ittifoqchilarning 
kogortalari yordamga biriktirilgan. Qo‘shin tepasida konsullar turgan. Ularga 
senatorlar yoki harbiy tribunlardan legatlar yordamchi sifatida berilgan. Rim legionida 
birinchi qatorda 24 yoshgacha bo‘lgan yigitlar nayza bilan, ikkinchi qatorda 24-30 
yoshli, uchinchi qatorda keksa va tajribali 31-46 yoshgacha bo‘lgan harbiy triariylar 
saflanib jangga kirgan. 
Rimliklar o‘ziga xos jang olib borish taktikasini ishlab chiqishgan: avvaliga 
shaharqurshab olinar, so‘ngra esa katapulta degan qamal quroli bilan devorlarni 
teshishar va shaharga bostirib kirishar edi. Pishiq metalltaxtachalardan tiklangan uzun 
ko‘tarma minoralar yordamida baland devorlardan oshib o‘tardilar. Rim 
qo‘shinlarining dong‘i ketgan mustahkam intizomliligi ularning ko‘p sonli 
g‘alabalarining asosiy omili edi. Har bir legioner o‘zi bilan belkurak va qoziq olib yurar 
edi. Harbiy lager to‘rtburchak shaklda qurilib, 4 darvozali ikki ko‘chadan iborat 

---

986 
bo‘lgan. Qo‘shinda intizom juda qattiq jazo va mukofotlar bilan saqlab turilar edi. 
Rimda dengiz floti Yunoniston kemalari va kichik Osiyo yunon davlatlaridan tubdan 
farq qilmadi. Rim harbiy flotida tartib mavjud edi. Qadimgi Rim harbiy flotida 
jangovar kemalarning qatorlar soniga qarab bo'lingan. Kemalar monera (moneris) yoki 
uniremler deb nomlangan, tez harakatlanadigan galereyalar, tetrerler, kvadrirmey, 
penters yoki kvinkveremy, hexers kabi kema turlari ham mavjud bo`lgan. Qadimgi 
manbalarda gepter/septer, okter, Enner, desemrem (o'n qatorli) va shuningdek, 
sedekimrem (o'n olti yadroli kemalar) nomli kemalar bo`lganligi ham saqlanib qolgan. 
Katta kemalar ba'zan bronza plitalar bilan zirhlangan bo'lib, kemaga suvga botgan bo'ri 
terilari osilgan. Rim harbiy kemalarining aksariyati, masalan, Misrdan farqli o'laroq, 
hech qanday ustunlari yo'q edi. Rim kemalari, yunon kabi, uzoq dengiz safarlari uchun 
emas, balki qirg'oq dengiz urushlarini o'tkazish uchun moslashtirilgan edi. Kemalar 
tezda qurilgan. 40-60 kun davomida rimliklar kemalarni qurishlari va uni to'liq ishga 
tushirishlari mumkin edi. Bu Puni urushlar paytida Rim flotlarining tezligini oshirgan 
asosiy omillardan biri edi. Misol uchun, birinchi Puni urushi paytida rimliklar mingdan 
ortiq birinchi sinf harbiy kemalarni ishga tushirishdi. Katta Rim kemalari yunon 
kemalaridan ham sekinroq yurar edi. Rimliklarning "Tezyurar" kemasi oralab yurishga 
(14 km/soat) mo`ljallangan kema hisoblangan. Kema ekipaji Rim armiyasiga o'xshash 
"senturiya"deb nomlangan. Kemada ikkita asosiy mansabdor shaxs bor edi: kapitan 
("trierarch"), suzish va navigatsiya uchun mas'ul bo'lgan va jang qilish uchun mas'ul 
bo'lgan senturiyalar edi. Kapitanlar o'nlab piyoda askarlarga buyruq berish huquqiga 
ega edi. Rimda respublika davriga(miloddan avvalgi V-IV asrlar) kelib, Rim kemalari 
ekipajining barcha a'zolari erkin ish bilan ta'minlandi. Faqat ikkinchi Puni urushi 
paytida favqulodda chora sifatida qo`llanilgan, erkin ozod qullardan askarlar sifatida 
foydalanish besamar ketadi. Biroq, keyinchalik qullar va asirlarni yanada kengroq 
ishlatish uchun eshkaklarni eshishda foydalanishadi. 
Legionlar deyarli butun Rim tarixi davomida Rim armiyaning asosiy zarba 
kuchi edi. Avgustning hokimiyatga kelishi vaqtida Rim armiyasi 60 legionni 
ko'paytirdi, har bir hokimiyat uchun da'vogar yangi legionlarni yaratdi. Ushbu 

---

987 
legionlar tayyorgarlik sifatiga teng emas edi. Oktavian Avgust faqat 28 legionlarini 
saqlab qoldi. Bu davrda qo'shinning umumiy soni 300-400 ming kishi orasida o'zgarib 
turdi, ulardan 150 ming kishi haqida asosiy qo`shin hisoblangan legionerlar, ya'ni og'ir 
qurolli piyoda askarlar edi. Hatto qayta tashkil etilgan Rim armiyasi ham ba'zan jiddiy 
xatolarga duch keldi. Avgustning hukmronligi davrida armiyada 25 legionlari bor edi. 
Uning hokimiyatini meros qilib olgan hukmdorlar Rimning hududiy birliklariga da`vo 
qila boshlaydi. Qo'shinning kam sonli qismi yordamchi qo'shinlar (auxilia) bo'lsa-da, 
og'ir qurolli Legion piyodalariga nisbatan ikkinchi darajali qo`shin edi. Aslida, ular 
dastlab armiya legionerlari bo`lgan. Ammo vaqt o'tishi bilan legionerlar va yordamchi 
qo'shinlar (“oxylarius”) ning ta'lim darajasi kamroq darajaga ko'tarildi. Rim fuqarolari 
nihoyat otliqlar tomonidan chet ellik yollanma askarlar bilan almashtirildi. Rimliklarga 
hech qachon yaxshi chavandozlar bo'lmagan, rim qo`shinidagi asosiy chavandozlar 
chet ellik yollanma askarlar edi. Shuning uchun, armiyaning otliqlarga bo'lgan 
ehtiyojlari gall va germaniyalik otliqlarni yollash bilan to'ldirildi. Otliqlar va yengil 
qurollangan piyodachilar Ispaniyada to'plandilar. Piyoda askarlari va otliqlar soni, 
odatda, og'ir qurollangan legionerlarning soniga teng edi va ba'zan undan ham oshib 
ketdi. Qadimgi Rim armiyasi miloddan avvalgi 264-yildan O'rtayer dengizi 
aholisining bir yoki boshqa turdagi qurollarga (Krit orolidan kamonchilar, Balear 
orollaridan prashniklar) ega bo'lgan qo'shinlardan foydalanishni boshladi. Rim tarixida 
katta rol o'ynagan Puni urushlaridan boshlab, rim armiyasi numidiyalik yengil 
otliqlarga ega bo`ldi. "Milliy" qurolga ega bo'lgan jangchilarni jalb qilish odati 
imperatorlar ostida saqlanib qolgan edi. Keyinchalik, imperiya chegaralarini 
kengaytirish tugagach, chegaralarni bevosita himoya qilish funksiyasi yordamchi 
qo'shin zimmasiga tushgan. Legionlar zaxira qo`shin vazifasini ham bajargan. Rim 
imperiyasi nafaqat viloyatlarda joylashgan legionlarga ega edi. Balki Italiyada tartibni 
saqlash va imperatorni himoya qilish uchun Oktavian Avgust 9 ta kogortini tashkil 
etadi. Keyinchalik ularning soni 14 kogortga oshdi. Pretoriya gvardiyasi asosan, 4500 
ta odamdan iborat edi. Har bir kogort boshida Pretoriya prefekti (praefectus praetorio) 
turardi. Pretoriyaliklar bir qator imtiyozlarga ega edilar: ular 16 yil emas, balki 26 yil 
oddiy legionerlar sifatida ham xizmat qildilar va legionerning ish haqidan 3.3 marta 

---

988 
ko`p maosh olishdi. Har bir Pretoriya kogortasi 500 kishidan iborat edi. Bu raqam 
keyinchalik 1000ga, ehtimol 1500 kishiga oshirilgan edi. Avgust hech qachon Rimda 
uchta Pretoriya kogortasini saqlamagan, asosiy kogorta qo`mondonini saqlab, 
qolganlari esa yaqin shaharlarga yuborgan. Negaki, ular har bir pretoriya kogortasi 
Tiberiyada to'planib va yagona qo'mondonlik ostida Rimda bir lagerda o`zining 
qo`shinini joylashtirardi. Harbiy qismlarda bu askarlar imperatorlarning e'tiboridan 
mahrum bo'lgan jangchilar bo`lgan. Shuning uchun Avgust pretoriyalarni bir joyda 
to`plamasdi. Favqulodda holatlarda bu kogortlar fitna uyushtirishda katta g'ayrat bilan 
ishtirok etib, imperatorni ag'darishda va boshqasini fath qilishda hal qiluvchi rol 
o'ynagan. Shuningdek, Avgust davrida imperatorlik otliqlarini kuchaytirish uchun 
otliqlarning eng yaxshi otliqlaridan to'plangan Imperial yordamchi otliqlari (equites 
singulares) yaratildi.