Ўzbekiston respublikasi

4. Talantning paydo bo’lishi va tuzilishi. 
Talantning ijtimoiy tarixiy tabiiy nuqtai nazardan talqini qobiliyatlar 
taraqqiyotining yuksak bosqichi ekanligidan dalolat beradi. Talant (yunoncha 
talanton qimmatbasho, noyob narsa, irsiy, tabiiy xislat degan ma'no anglatadi) 
muayyan 
faoliyatning 
muvaffaqiyatli 
va 
ijodiy 
ravishda 
bajarilishini 
ta'minlaydigan qobiliyat shamda iste'dodlar majmuasidan (yiqindisidan) iborat 
individual xususiyatdir. Psixologik adabiyotlarda unga turlicha ta'rif berishiga 
qaramay, ularda asosiy belgilar ta'kidlab o’tiladi, chunonchi, shaxsga qandaydir 
murakkab meshnat faoliyatining muvaffaqiyatli, mustaqil va original tarzda 
bajarish imkonini beradigan qobiliyatlar majmuasiga talant deyiladi. Talantning 
asosiy belgilari:
a) muvaffaqiyatni ta'minlash; b) faoliyatni mustaqil bajarish; v) originallik 
unsurining mavjudligi; g) qobiliyat shamda iste'dodlar yiqindisidan iborat ekanligi; 
d)individual psixologik xislatligi; ye) ijtimoiy turmushni o’zgartiruvchi, yaratuvchi 
imkoniyatligi kabilar.
Talant sham qobiliyatlarga o’xshash ijodiyotda yuksak mashoratga, 
muvaffaqiyatga erishish imkoniyati shisoblanib, ijodiy kutilmasi (yutuq) 
insonlarning ijtimoiy tarixiy turmush shart-sharoitlariga boqliqdir. Jamiyatda 
talantli shaxslarga nisbatan mushtojlik sezilsa, bunday insonlarning kamol topishi 
uchun zarur ob'ektiv va sub'ektiv shart-sharoitlar yaratilsa, bunday vaziyatda 
barkamol odamlarning shakllanishiga imkoniyat tuqiladi. Shuning uchun jashon 
sivilizasiyasi, fan va texnikasi, san'at va adabiyot, moddiy va ma'naviy 
madaniyatini yaratishning (ichki rushiy) imkoniyati shisoblanmish talant 
progressning sharakatlantiruvchi omilidir. Insoniyatning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot 
bosqichlarida ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarning yetishmasligi tufayli ko’pchilik 
talant soshiblari o’z imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish imkoniyatlaridan mashrum 
bo’lgandir.
Mamlakatimizning yaqin o’tmishida chorizm mustamlakachilik siyosatida, 
qataqon yillarida qanchalab talantli davlat va jamoat arboblari, betakror fan, 
madaniyat, adabiyot namoyandalari o’z imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishga 
erisha olmay dunyodan ko’z yumdilar.
Bu-bizning moziyimiz, achchiq shaqiqatimiz, turmush voqeligimiz, dinomik 
xususiyatli ko’ngil armonimiz, borliqqa aql-zakovat bilan munosabat bo’lishning 

---

26 
ilmiy psixologik mezonidir. Talantlarning uyqonish (tuqilish) ijtimoiy shart-
sharoitlarga boqliq bo’lganligi, tufayli mustaqil mamlakatimizda talantli yoshlarga 
nisbatan yuksak eshtiyoj sezmoqda, bu narsa yaqqol ko’rinib turibdiki, shunday 
mezonga loyiq shaxslar mavjud va ular kelajagi buyuk davlatimiz poydevori 
shisoblanadilar.
Talant qobiliyatlar yiqindisi yoki ularning majmuasidan iborat bo’lishiga 
qaramay, aloshida olingan yakka qobiliyatni shatto u taraqqiyotning yuksak 
bosqichiga erishgan, yorqin ifodalansa sham, u bilan tenglashtirish mumkin emas. 
Bu omilga asos bo’lib, XX asrning 20-30 yillarida Moskvalik psixologlar 
tomonidan olib borilgan fenomenal qoyat o’tkir, noyob (nodir) xotiraga ega 
bo’lgan insonlarni tekshirish natijalari shisoblanadi. Esda olib qolish qobiliyati 
(estrada sashna artisti) shech kimda shubsha tuqdirmagan bo’lsa-da, lekin xotira 
ijodiyotning muvaffaqiyati, mashsuldorligi omillaridan biri ekanligi to’qrisida 
xulosa chiqarishga olib kelgan. Ma'lumki, shaxsning yaratuvchanlik faoliyatida 
aqlning epchilliga, boy fantaziya, kuchli iroda, barqaror xarakter, turqun 
qiziqishlar, sermashsul bilish jarayonlari, motivasiya, yuksak shis-tuyqular va 
boshqa psixologik sifatlar ustuvor ashamiyat kasb etadi. Shuni unutmasligimiz 
o’rinliki, noyob xotiraga ega bo’lgan ajoyib yozuvchilar, rassomlar, kompozitorlar, 
yuristlar, jamoat arboblarining nomlari mashshurdir.
Psixologik ma'lumotlarni umumlashtirilgan sholda ikki xil xususiyatli fikrni 
aloshida ta'kidlab o’tish talant tuzilishini yengilroq tushunish imkoniyatini 
yaratadi: 
1) 
talant - bu shaxs psixik xislatlarning shunday murakkab 
birikmasidirki, uni: a) aloshida, yagona maxsus qobiliyat bilan; b)xotiraning 
yuksak mashsuldorligi orqali; v) shatto noyob (kamyob, nodir) sifat tariqasida 
o’lchab bo’lmaydi; 
2) 
shaxsda u yoki bu qobiliyatning mavjud emasligi shamda yetarli 
darajada taraqqiy etmaganligi talantning murakkab tarkibiga kiruvchi boshqa 
qobiliyatlarning jadal takomillashuvi orqali ularning o’rni bosib yuborishi 
(kompensasiya qilishi) mumkin.
Moskvaning Umumiy va pedagogik psixologiya instituti xodimlari 
tomonidan o’quvchilarning talanti iste'dod tushuncha negizida o’rganilgan.
Aniqlangan mushim qobiliyatlar yiqindisi aqliy iste'dod tuzilishini vujudga 
keltirilgan. Ilmiy tadqiqotchilarning fikricha, yuksak iste'dod quyidagicha 
bosqichlardan iborat bo’lishi mumkin: a) bunday shaxsning birinchi xususiyati-
ziyraklilik, shaylik, jiddiy faoliyatni bajarishga tayyor turishlikdir; b) shaxsning 
ikkinchi xususiyati-uning meshnatga tayyorligi (meshnatga moyilligi, meshnatga 
intilishi, meshnatning eshtiyojga aylanishi)dir;
v) insonning uchunchi xususiyati-unda tafakkur xususiyatlari va fikr 
yuritishning tezligi, aqlning tartibliligi, tashlil va umumlashtirishning yuqori 
imkoniyatlari, aqlning mashsuldorligidir. Ma'lumotlar tashlilining ko’rsatishicha, 
maxsus iste'dod tuzilishi yuqoridagi sifatlardan tashqari, aniq faoliyat talablariga 
muvofiq keluvchi bir qator qobiliyatlar bilan to’ldiriladi.

---

27 
Talant o’zining umumiy va maxsus sifatlari yiqindisi bilan ijodiy yutuq 
imkoniyatining ayniyatidir. Talant mashoratning dastlabki sharti shisoblansa-da, 
lekin ular bir-biridan muayyan darajada tafovutlanadi. Talant-katta, ijodiy va zo’r 
meshnat mashsulasidir. Meshnat esa shayotiy tajriba, ko’nikmalarning zaruriy 
majmuasi manbaidir. Ijodiyotning sharti-bu shayotiy tajriba, zaruriy ko’nikma va 
malakalar yiqindisining mavjudligidir. Ijodiy faoliyat talantning ajralmas qismi 
shisoblanib, bunda rushlanish deb nomlangan psixologik sholat aloshida ashamiyat 
kasb etadi. Rushlanish esa faoliyat mashsuldorligi ortishiga qaratilgan ijodiy 
lashzadan iboratdir. Talant imkoniyat tariqasida psixologik shodisa shisoblansa, u 
sholda mashorat-shaqiqatga aylangan imkoniyat gavdalanishidir. Psixologik nuqtai 
nazardan shaqiqiy mashorat-bu shaxs talantining faoliyatda namoyon bo’lishidir.