5-mavzu: Islom mintaqa madaniyati doirasida milliy ma’naviyatimtz rivoji. Reja

Bilish – 
bu o‘rganilayotgan ob’ekt haqidagi axborotning hodisadan mohiyatga, mohiyatning 

---

bir sathidan yanada chuqurroq ikkinchi sathiga, undagi yanada chuqurroq 
uchunchi sathiga va h.k. o‘tishidir. 
Masalan, zamonaviy tibbiyot insonni o‘rganishni avval uning anatomiyasi va 
fiziologiyasidan, har bir a’zosining tuzilishi, ularning qanday faoliyat yuritishi 
haqidagi axborotni to‘plash, tahlil qilish va umumlashtirishdan boshlagan. Keyin 
a’zolarning normal faoliyat yuritish parametrlarini, o‘lchovlarini, me’yorini 
aniqlagan. Agar kasallik yuz bersa, u yoki bu a’zoning normal faoliyatini tiklash, 
kasallikni davolash yo‘llarini izlagan. Har bir giyoh, dori, parhez, ovqatlanish rejimi, 
boshqa muolajalar ta’siri to‘g‘risida axborot to‘plab, o‘zaro qiyoslab, umumlashtirib 
borgan. Fan rivojlanishi inson a’zolarini chuqurroq o‘rganishga, qon bosimi, qon 
tarkibi, siydik, so‘lak, axlat kabilarning bioximik tahlili yordamida inson salomatligi 
haqida axborot olish yanada chuqurlashdi. Labaratoriya tahlili, rentgen XIXasr oxiri 
– XXasr boshlarida salomatlik to‘g‘risidagi axborotni yangi sifat bosqichiga 
ko‘tardi. Muolaja ham, yangi dori-darmonlarning kashf etilishi, yaratilishi ham o‘z 
navbatida yangi sifat bosqichiga ko‘tarildi. Bu jarayoning asosida amaliy tajribalar, 
nazariy izlanishlar natijasida to‘plangan, tahlil etilib, umumlashtirilgan tizimli 
axborot turibdi. 
Molekular biologiya va genetika rivojlanishi tibbiyotni yana yangi sifat 
bosqichiga ko‘tardi. Inson genomida to‘plangan axborot ochildi. Endilikda tibbiyot 
inson haqida DNKlar tuzilishi, ba’zi-bir genlarning patologiyasi darajasida 
mulohaza yurita oladi. Tug‘ma, irsiy kasalliklarning ko‘pchiligini tibbiyot 
davolashni o‘rgandi. Yaqingacha insoning ayrim ishdan chiqqan organlarini 
almashtirish donorning organini unga o‘tkazish, transplatatsiya qilish orqali amalga 
oshirilgan, hozir ham transplatatsiya asosiy usul bo‘lib qolmoqda. Lekin bugun irsiy 
injeneriya, biotexnologiyalar va axborot texnologiyalari yordamida insoning ishdan 
chiqqan organini uning g‘arovli hujayrasi yordami sun’iy o‘stirish, 3D printerlari 
yordami almashadigan a’zoning aniq nusxasini yasash imkoni paydo bo‘ldi. 
Oddiy kuzatuv (rangi, tili, tirnoqlari, ko‘zi, labi va badanidagi toshmalar, 
uchuq, badan harorati va sh.k), so‘rov (qaeri og‘riyotgani, nima bezovta qilayotgani 
haqida) orqali olinadigan kasallik haqidagi ichki va tashqi axborotdan tibbiyot 

---

dastlab bioximik tahlillar beradigan axborotga o‘tdi. Bu axborot endi rentgen, 
elektrokardiograflar, ultrotovush, tomograflar inson organizmiga, qon tomiriga 
kiritiladigan nano kameralar kabi uskunalar beradigan axborot bilan to‘ldirilmoqda. 
Axborot olishning texnik vositalari takomillashib borayotir. Bugun esa tibbiyot 
inson organizmining yana chuqurroq sathiga kirib, axborot olishning yanada 
yuksakroq darajasiga chiqdi – genetik darajaga.
Ko‘rinib turibdiki, tibbiyot(diagnostika) rivojlanishini inson organizmi va 
salomatligi to‘g‘risida axborot olishning rivojlanishi sifatida talqin qilish mumkin. 
Muolajana esa turli dori – darmonlar, vositalar, usullar ta’siri haqidagi axborotning 
rivojlanishi, deya talqin qilish mumkin. Ijtimoiy hodisalar, jarayonlarni, 
ma’naviyatini o‘rganuvchi fanlar taraqqiyotini ham informatsion yondashuv nuqtai 
nazaridan tibbiyot taraqqiyoti kabi tasavvur etish to‘g‘ri bo‘ladi. Masalan, Alisher 
Navoiy ijodi va asarlarini o‘rganishni olaylik. Yuz yil ilgari – XX asr 20-30 yillarida 
dastlab Alisher Navoiyning haqqoniy tarjimai holini, yozgan asarlarining to‘la 
ro‘yxatini aniqlash, bir joyga to‘plash, ilmiy tahlil qilish, noaniqliklarni 
oydinlashtirish zarur edi. Chunki Navoiy hayoti haqidagi haqqoniy dalillar har xil 
rivoyatlar, aniq isbotlanmagan taxminlar, farazlar bilan aralashib ketgan edi. Yozgan 
asarlari har xil qo‘lyozma kitoblarda tarqalib ketgan, xattotlar ba’zan ko‘chirishda 
xatolarga yo‘l qo‘ygan. Navoiy zamondoshlari asarlaridan, xotiralaridan, 
Navoiyning o‘zining asarlari, undan keyin yashab o‘tgan tarixchilar, adiblar, 
allomalar asarlaridan Navoiyga daxldor axborotlar yig‘ildi, tahlil etildi. Navoiyning 
500 yilligiga tayyorgarlik ko‘rish jarayonida yurtimizda filologiya ilmida alohida 
navoiyshunoslik sohasi vujudga keldi. 
Navoiy asarlarini o‘rganish ham dastlab ularni katta adadlarda chop etib, xalqqa 
yetkazish, asarlarning mazmunini, yetakchi g‘oyalarini, insonparvarlik mohiyatini 
tushuntirishdan boshlandi. Shundan buyon Navoiy hayoti va ijodi to‘g‘risidagi ilmiy 
axborot har tomonlama kengayib, boyib, teranlashib kelmoqda. Navoiy asarlari 
lug‘atlari tuzildi, nasriy tajrimasi amalga oshirildi. Asta-sekin Navoiy olg‘a surgan, 
ifodalagan har bir falsafiy-gumanistik g‘oya, uning diniy-tasavvufiy qarashlari tahlil 
qilina boshladi. Navoiy haqidagi ilmiy axborot biryoqlamalikdan qutilmoqda. Endi 

---

uning har bir g‘azalini, dostonlarini badiiy mahoratining falsafiy, diniy-irfoniy 
mazmunini ochib berishga o‘tmoqdamiz. 
Zamon talablariga javob beradigan kadrlarni tayyorlash, ta’lim tizimini – 
umumta’lim maktablaridan to oliy ta’limgacha rivojlantirishning kelgusi 
muvaffaqiyatlari ham ATni joriy qilishga bog‘liq. Qadimgi dunyo, antik davr, o‘rta 
asrlar va yangi davr tarixini o‘rganayotgan o‘quvchi kompyuter ekranida mavzuga 
doir ma’lumotlarni, mamlakatlarni, voqealarni, odamlarni, me’moriy yodgorliklar 
va asoru atiqalarni, artefaktlarni ko‘rib aniq tasavvurga ega bo‘ladi. Yoki biologiya 
darsida o‘simliklardagi fiziologik jarayonlarni, o‘simlik tanasida tuproqdan olingan 
sharbatning (suvning), mineral moddaning, vitaminning harakatini o‘qituvchi 
aytayotgan, darslikda yoritilgan jarayonni o‘z ko‘zi bilan ekranda ko‘rsa, uning 
mohiyatini, mexanizmini teranroq tushunadi, idrok etadi. Ta’lim jarayoni yanada 
intensivlashadi. Xullas, axborotlashtirish ilm-fanni rivojlantirish va modernizatsiya 
qilishning yangi vositasiga va tendensiyasiga aylandi. 
Zamonaviy fan ijtimoiy hodisa sifatida nafaqat olam, voqelik haqida ob’ektiv, 
ilmiy bilimlar to‘plash va ulardan amaliyotda foydalanish vositasidir. U ayni paytda 
ishlab chiqaruvchi kuchga aylanmoqda. Bu yuksak texnologiyalarga asoslangan 
ishlab chiqarish qatorida insonning o‘ziga, uning kasbiy bilimlari, mahorati, 
malakasi va mehnat ko‘nikmasiga ham taalluqli. Ishlab chiqarish konveyeri bugun 
kompyuterlar yordamida boshqariladi. Xavfli va o‘ta aniqlikni talab qiladigan ishlab 
chiqarish, konveyerlari avtomatlashtirilmoqda, ularda har xil dasturlashtirilgan 
axborotlardan foydalanilmoqda. Yana bir muammo. Tabiat resurslari cheksiz emas, 
qazilma boyliklar kamayib, tugab borayotir, yoki yetishmayotir. Ularning o‘rnini 
bosadigan sun’iy xomashyo, sun’iy tolalar, sintetik yoqilg‘i, plastmassalar, 
polietilenlar, sun’iy kristallar, yarimo‘tkazgichlar va h.k.larga talab kundan-kun 
ortib bormoqda. Bularni ishlab chiqarish korxonalariga zamonaviy ilm-fan yetkazib 
bermoqda. Boshqacha aytganda, zamonaviy fan ishlab chiqaruvchi kuch sifatida 
namoyon bo‘layotir. Bu tendensiya yidan-yil kuchayib, rang-baranglashib 
bormoqda.

---

Zamonaviy energetikani, ayniqsa atom elektr stansiyalarini, atom 
energiyasidan tinch maqsadlarda foydalanishni, har xil izotoplarni ishlab chiqarish 
va tibbiyot sohasida qo‘llashni fan yutuqlarisiz tasavvur etish qiyin. Ilgari ma’lum 
texnik detalni, butlovchi qismni ishlab chiqarishga keng joriy qilish uchun avval 
uning etalon namunasini eng malakali, yuksak razryadli ishchi dastgohda chizmalar 
asosida yaratgan. Loyiha-konstruktorlik muassasalarida yuzlab kishilar uning 
chizmalarini tayyorlagan. Zavodning qoshidagi konstruktorlik byurosining injener-
texnikalari va yuksak malakali ishchilari yuqorida aytilgan etalon-namunasini 
yasagan. Endi chizmalarning aksariyatini kompyuter yordamida yaratish, raqamli 
dasturlashtirilgan dastgohlar yordamida etalon-namunani yaratish imkoni paydo 
bo‘ldi. Dastgohni boshqaradigan qurilma xotirasiga etalon-namunaning parametrlari 
kiritilsa bas, qolgan ishni dastgohning o‘zi bajaradi. Yuz yil avval ishchi 
boshlang‘ich ma’lumotga ega bo‘lsa, ishlab chiqarish instruksiyalarini o‘qib tushuna 
olsa, kifoya edi. 50 yil burun malakali ishchidan 7-8 yillik umumiy va 1-1,5 yarim 
yillik kasb-hunar ma’lumotini egallash, chizmalarni tushunish talab qilinar edi. 
Bugun malakali ishchidan axborot texnologiyalarini kasbi taqozo etadigan darajada 
o‘zlashtirish, umuman o‘rta maxsus bilimga ega bo‘lish talab etilmoqda.
Kelajakda energiyaning muqobil turlaridan keng foydalanish, uning ulushini 
yildan-yil oshirib borish, inson sog‘lig‘iga zarar yetkazmaydigan irsiy 
modifikatsiyalashgan serhosil o‘simliklar navlarini, chorva mollari, parrandalar 
zotini yetishtirish istiqbollari bevosita ilmiy-texnika taraqqiyotiga bog‘liq. 
Aytilganlardan oydinlashadiki, fan zamonaviy jamiyatda ishlab chiqaruvchi kuchga 
aylanib borayotir. Yuksak texnologiyalarga asoslangan iqtisodiyot sohalarida u 
allaqachon ishlab chiqarish kuchiga aylanib bo‘ldi. Masalan, atom elektr stansiyasi 
ilmiy-tekshirish institutlaridan kam farq qiladi, biotexnologik ishlab chiqarish 
korxonasi laborotoriyaga o‘xshaydi. Gap ularning tashqi o‘xshashligida emas, balki 
ish jarayonining ilmiy sig‘imi, ITI (ilmiy-tekshirish institutlari) va ilmiy 
laboratoriyadagidek kattaligida. Iqtisodiyotning boshqa sohalarida ham bu jarayon 
jadal suratlarda davom etmoqda. 

---

Fanning bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylanishi katta ijtimoiy va 
ma’naviy ahamiyatga ega. Birinchidan, bu turmush farovonligining yuksalishiga 
xizmat qiladi. Ikkinchidan, insonni og‘ir qo‘l mehnatidan, individual texnologik 
xavf-xatardan (masalan, charchoq bosib dastgoh ortida, shofyorning rulda bir necha 
soniya ko‘zi yumilib, avariyaga uchrashidan) xalos qiladi. Uchinchidan, ish kuni 
soatlarini qisqartirib, odamlarning bo‘sh vaqtini, dam olish va o‘z ustida ishlash 
imkoniyatlarini ko‘paytiradi. To‘rtinchidan, inson ma’naviyatini, dunyoqarashini 
yangi ijobiy bilimlar bilan boyitadi, kasbiy malakasini yuksaltiradi. Beshinchidan, 
xalqlarni, milliy madaniyatlarni yanada yaqinlashtiradi. 
Lekin, alohida ta’kidlash joizki, fanning bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga 
aylanishi, u talab qiladigan kadrlarni tayyorlashda ilmiy-texnik axborotlar hajmi va 
sifati keskin oshishi, agar ma’naviy tarbiyaga, ta’limni gumanitarlashtirishga yetarli 
e’tibor berilmasa, bir tomonlama texnokratik qarashlar kuchayishiga olib kelishi 
mumkin. Demak, fanning ishlab chiqaruvchi kuchga aylanishi, ta’lim-tarbiya 
tizimini yanada gumanitarlashtirishni talab qiladi. Globallashuv va boshqa ob’ektiv 
zarurat tufayli dunyo miqyosida yagona axborot maydonining (makonining) 
vujudga kelishi ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning qonuniyatidir. Yagona axborot 
maydoni – ob’ektiv va zaruriy ijtimoiy hodisa. U kimningdir, qaysidir guruhlarning, 
manfaatdor kuchlarning xohish-istagi tufayli paydo bo‘lgani yo‘q. Yagona axborot 
maydoni milliy chegaralarni bilmaydi, uni sun’iy toraytirish va cheklash imkonsiz. 
Faqat radio, televidenie, kompyuterlar, mobil va telefon aloqalaridan voz kechib, 
boshqa biror davlatga fuqarolarni deyarli chiqarmasdan, begonalarni deyarli 
kiritmasdan, ya’ni milliy mahdudlikka yuz burib, faqat o‘z qobig‘iga o‘ralib, o‘rta 
asrlar turmush tarziga qaytib yagona axborot maydonidan ihotalanish mumkin. 
Tarix g‘ildiragi ortga aylanmaydi. Bundan tashqari, hech kim shamga, qora moy 
chiroqqa, eshak va ot aravaga, omochga, qo‘shga qaytishni istamaydi. 
Shunday ekan, bizning o‘zimiz jahon axborot maydoniga moslashmog‘imiz, 
ziddiyatli axborotlar qurshovida yo‘limizni to‘g‘ri topishni o‘rganmog‘imiz zarur. 
Bugun yoshlarimiz radio, televidenie, matbuot va internet orqali har xil ma’lumotlar, 
axborotlar olayotganiga fikr bildirib, Islom Karimov adolatli ta’kidlaganidek: 

---

“Jahon axborot maydoni toboro kengayib borayotgan bir sharoitda bolalarimizning 
ongini faqat o‘rab chirmab, uni o‘qima, buni ko‘rma, deb bir tomonlama tarbiya 
berish, ularning atrofini temir devor bilan o‘rab olish, hech shubhasiz, zamonning 
talabiga ham, bizning ezgu maqsad-muddaolarimizga ham to‘g‘ri kelmaydi...biz 
davlatimiz kelajagini o‘z qobig‘imizga o‘ralib qolgan holda emas, balki 
umumbashariy va demokratik qadriyatlarni chuqur o‘zlashtirgan holda tasavvur 
etamiz”.
11
Ayni paytda bolalarni ularning sog‘lig‘iga zarar yetkazuvchi axborotdan 
himoya qilish zarur. Shu bois O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik 
palatasi 2017 yil 15 avgustda tegishli qonunni qabul qildi. Senat toonidan u 24 
avgustda ma’qullandi va Prezident uni 8 sentabrda imzoladi.
Globallashuv va fanning bevosita ishlab chiqarish kuchiga aylanishi, 
texnologiyalar yangilanishining tezlashuvi, “axborot portlashi”, ijobiy va salbiy 
mazmundagi axborotlar o‘rtasidagi chegaraning yanada nisbiylashib, ko‘p hollarda 
yo‘qolib, ekletik xarkaterdagi axborotlar ko‘payib borayotgani dunyo miqyosida 
axborotni tizimlashtirishni, xalqaro internet tarmog‘ini ijobiy yo‘nalishda yanada 
rivojlantirishni taqozo etmoqda. Xalqaro miqyosda kiberxavfsizlik, axborot 
xavfsizligi bo‘yicha samarali hamkorlikni yo‘lga qo‘yib, huquqiy (xalqaro va milliy 
huquq) jihatdan mustahkamlash har tomonlama dolzarb muammoga aylandi. 
Xalqaro miqyosda so‘z erkinligini, axborot olish erkinligini va huquqiy, vijdon va 
e’tiqod erkinligini ekstremizm, terrorizmni targ‘ib etishning oldini olish zarurligi 
bilan bog‘lab yangicha talqin etish maqsadga muvofiqdir. Ushbu tushunchalarning 
yarimasr avvalgi talqini bugungi globallashuv, axborot texnologiyalari va xalqaro 
ziddiyatlarning kuchaygan davri talablariga yetarlicha javob berolmay qoldi. 
Globallashuv insoniyat hayotining barcha sohalarini, yo‘nalishlarini qamrab 
oldi. Globallashuvning o‘zi qaysidir ma’noda axborotning miqdor va sifat jihatdan 
tez ko‘payishi va tarqalishi oqibatida vujudga keldi. Uning davom etishi va 
rivojlanishi yana axborot va aloqa tizimlarining rivojlanishiga bog‘liq. Ijtimoiy 
hayot va faoliyatning har bir shakli, yo‘nalishi, yirik voqealari va jarayoniga oid 
axborotlarni tizimlashtirish va tez tarqalishini ta’minlash globallashuvni 
11
Ислом Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч. 114-бет 

---

oziqlantiruvchi, rag‘batlantiruvchi omil bo‘lib qolaveradi. Fanning bevosita ishlab 
chiqaruvchi kuchga aylanishi, bir tomondan, ilm-fanning integratsiyasini hamda 
differensiyalashuvini kuchaytirib, yangi fanlar, fan tarmoqlarini shakllantirmoqda. 
Ikkinchi 
tomondan 
– yana to‘plangan ilmiy bilimlarni, axborotlarni 
tizimlashtirishga, 
internet 
tarmog‘ini yanada rivojlantirishga ehtiyojni 
kuchaytirmoqda.
Internetdagi 
axborotlarning 
geometrik 
progressiyada 
o‘sishi ularni 
tizimlashtirish qatorida internet tarmog‘ini buzg‘unchi g‘oyalardan, terrorizm va 
ekstremizmni 
targ‘ib 
etuvchi 
axborotdan 
tozalashni, 
himoyalashni 
dolzarblashtirmoqda. Bu borada xalqaro huquq tizimi takomillashuvi, qonun yo‘li 
bilan internet tizimiga axborotlarni joylashtirish masalalari tartibga solinishi zarur. 
Mamlakatlar o‘rtasida ham, internetning Google, Facebook va boshqa tarmoqlari 
egalari va provayderlari bilan ham axborotlarni sistemalashtirish, tarmoqni 
qo‘poruvchilik, ekstremistik, pornografik mazmundagi axborotdan himoyalash 
borasida kelishuvlarga erishish zarur. 
Mustaqil O‘zbekistonning har tomonlama barqaror rivojlanishi bizning 
jahonning umumiy axborot makoniga, internet tizimiga qanday, qaysi tomoyillar 
asosida integratsiya bo‘lishimizga, barcha foydali, ijobiy ilmiy, ilmiy-texnikaviy, 
texnologik, ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, badiiy-estetik axborotlarga keng yo‘l ochib, 
ulardan xalqimiz keng qatlamlarini, birinchi galda mutaxassisliklarni egallayotgan 
yoshlarni bahramand etishimizga, har qanday salbiy mazmundagi g‘oyalarni, 
qarashlarni tarqatadigan axborotdan himoyalana olishimizga, yoshlarda mafkuraviy 
immunitetni shakllantirishimizga bog‘liq. 
Aslini olganda, kompyuter bandiligining 90 %i – axborot bandiligidir. Internet, 
ijtimoiy tarmoqlar, instagramalar, hatto elektron o‘yinlarning aksariyati yangi 
axborot olishga yoki tarqatishga intilishdir. Bandi inson miyasi giyohvand miyasi 
kabi tashqi qitiqlovchiga o‘rganib qolgan. Usiz qonga adrenalin, yoki o‘zini tinch – 
xotirjam, baxtli sezish uchun zarur garmonlarni yetarlicha ajratmay qo‘yadi. Faqat 
giyohvanddan, alkogolikdan farqli, kompyuter bandisi narkotik yoki spirtli ichimlik 
emas, yangi axborot olishi kerak. Bu axborot qanday mazmunda bo‘lishi, uning 

---

kerakli yoki keraksizligi, foydali yoki zararligining ahamiyati yo‘q. Axborot bo‘lsa 
bas. Shu sababdan yoshlarning axborot bandiligiga tushib qolishining oldini olish 
lozim. Buning asosiy yo‘llaridan biri sifatli va foydali axborotni o‘zining uni 
o‘zlashtirish real imkoniyatlaridan kelib chiqib olishdir. Buning asosiy vositasi esa 
kitobxonlik, kitob o‘qishdir(shu jumladan, elektron shakldagi kitoblarni o‘qish). 
Albatta, mazmuni shubhali, buzg‘unchi g‘oyalarni, behayolik va zo‘ravonliki targ‘ib 
etadigan kitoblarni o‘qish foyda bermaydi. Yuksak did, mafkuraviy immunitet 
haqida ko‘p gapirilishi bejiz emas.
Kitob o‘qish orqali o‘zlashtiriladigan axborot insonning aql eldagidan o‘tadi, 
bemalol tahlil qilinadi. TV va boshqa vizual – elektron vositalar orqali esa tayyor 
xulosalar, fikrlar odamga singdiriladi. Davlatimiz rahbarining 2017 yil 12 yanvar 
farmoyishi qabul qilingani sababi ham shunda.