138
Ж.Хошниязов ҳәм т.б. мийнетлеринде қарақалпақ
халық эпосларының бир түри есапланған тарийхый-
қа ҳ ар ма нл ы қ
м азм унда ғы
дә ста нл ар ды ң
композициялық қурылысы, идеялық мазмуны,
сюжетиндеги тарийхыйлық ҳәм этнологиялық
излер, жәмийетлик дәўирдиң сәўлелениўиндеги
тарийхый ўақыя, тарийхый тулғалар, социаллық
яднамалар (еске тусириўлер) мәселелери белгили
бир изертлеўлерге байланыслы сөз етилди.
Халқымыздың тарийхый ҳәм қаҳарманлық
мазмундағы «Алпамыс», «Қырқ қыз, «Қоблан»,
«Едиге», «Мәспатша», «Ер Зийўар», «Ер Қосай».
«Ер Сайым». «Ер Шора» сыяқлы дәстанларында
Арал бойы халықларының этносоциаллық. этнота-
рийхый
ҳәм
этномәдений
турмыслары
өз
сәўлелениўин тапқан болса, халықтың усындай
бийбаҳа мийрасларының ишинде өзиниң идея-
тематикасы, сюжети, композициясы, мазмуны ҳәм
т.б.
белгилери
менен
айырылып
туратуғын
қаҳарманлық дәстанлардың бири «Қоблан» дәстаны
болып табылады. «Қоблан» дәстанының сюжети
қаҳарманлық ўақыяларды сөз етиў менен бирге он-
да сүўретленген тарийхый ўақыялар, дәстанның
Арал аймағында жасаўшы қарақалпақ журтының
этнопоэтикалық мийрасы екенлигин дәлиллейди.
«Қоблан» дәстанын изертлеўши фольклоршы
алымлар дәстанның бас қаҳарманы Қоблан образын
тарийхый тулға ма, яки әпсаналық (фантастикалық)
образ ба, ямаса Қоблан исми тарийхый шахстың
лақабыма деген сораўларға айырықша дыққат
аўдарып, өзлеринше дәлиллеўге ҳәрекет етти.
«Қобланды батыр» эпосын изертлеўши қазақ
алымы О.Нурмағанбетова` «Қобланды батыр»
эпосындағы тарийхыйлық излери ХV әсирдиң ор-
таларында көшпели Өзбек улысы, Абулхайыр улы-
сы ыдырап, бөлшеклениўи ҳәм қазақ ханлығының
пайда болыўы (1456-1466) дәўирине туўра келеди»
деп
шамалайды
(Қараң:
О.Нурмағанбетова.
Қобланды батыр. Алма-аты. 1988. 15-б.).
Қоблан ҳақыйқый тарийхта жасаған тулға
(шахс) болған ба деген сораўға, жыраўлар репер-
туарында
аўызеки
жырланып
киятырған
дәстанларда
тарийхый
фактлерге
қосымша
мағлыўматлар береди. Қоблан исминиң тарийхта
болғанлығы туўралы мағлыўматлар ушыраспайды,
«Қоблан» дәстанының қазақ версиясындағы Айбек
хан, қарақалпақ версиясындағы Алшағыр хан ҳәм
т.б. тарийхта жасаған, белгили тарийхый тулғалар
деген пикирлер эпостаныўшы алымлар тәрепинен
айтылған еди.
«Қоблан»
дәстанындағы
бас
қаҳарман
Қобланның тарийхый ҳәм әскерий атланысларын
сөз ететуғын сюжетлеринде «Уллы дәрьяда»ғы
Қыпшақ (Половец) батырларының батыс меридиа-
ны бойлап әскерий жүрислери, олардың Азыўлы
(Азақ), Астрахан ҳәм Қырым қалаларына шекем
барғанлығы ҳаққындағы мағлыўматларға туўры
келеди. Қоблан өзиниң «40 жигит»и менен саҳрайы
«туўысқан»лары половец ханы Кобякли (Қобақ)
Шаруханларға
урыс
алып
барған. «Қоблан»
дәстанының сюжетинде Қыпшақ батырларының өз
елин қорғаў ушын ҳәрекетлери емес, ал алыстағы
өзге журтларға атланысы, яғный «ат туяғы» жеткен
ж ер ге
ш е к ем
ба сы п
а л ыў
са л та на ты
тәрийпленгенин көремиз. Дәстанның сюжетинде
Қара қыпшақ Қоблан батыр менен Қатаған елиниң
Қараман исимли батыры әскерий көринисте зыўлы
(Азақ) елине, Көбикли (Кобяк) ханға қарсы ҳәм
Шарықлы
(Шарух)
ға
қарсы
алып
барған
урысларының тарийхый излери сәўлеленген.
«Қоблан» атамасының мәниси нени аңлатады?.
Бир тәрептен Қоблан-антропологиялық
атама да
болыўы
мүмкин,
яки
Қоблан
исми
лақаб
(прозвища) болыўы да мүмкин. Дәстанда Қоблан
батыр Арқадағы «Көк бөри» тулғасында тән алына-
ды, ал Қырғыз халқының «Манас» дәстанында Ма-
нас батыр «Көк жал қасқыр» ҳәм «Бөри басар»
тулғасында тән алынады. Орта әсирлердеги Туркий
эпосларында батырлардың илаҳий күши, жол тосар,
жаўға қарсы талаўшылық ҳәрекетин Таңирийдиң
«Көк бөри», «Бөри басар» тулғасында тән
алғанлығы болса керек.
Қубла Арал бойының Әмиўдәрья алабында
Хорезм ели шегарасына Орта әсирлерде Қыпшақ-
лар миграцияға ушырап келген, олар Хорезмшахлар
ҳәм Саманийлер империясының арқа шегарасында
әскерий
хызметте
болған.
Олар
үстирт
кеңислигинде өткен-кеткен кәрўанлардан бажы
өндирген, мәмлекет қазнасына салық төлемлерин
төлеўде өзлериниң үлеслерин қосып отырған.
Алымлардың мийнетлеринде Қара қыпшақ Қоблан
батыр ҳәм оның заманласлары Челбук хан, Кабян
хан исимлери XI-XII әсир орыс жылнамаларында
сақланғанлығы (Попов А.И. Кипчак и Русь. Ученые
записки ЛГУ. Л., 1949. с. 114) айтылады.
«Қоблан»
дәстанындағы
антропонимлердиң
Әмиўдәрья бойында тарийхый онамастика болып
сақланыўы, қыпшақлардың екинши ўатаны - Қубла
Арал бойлары болғанлығын дәллилеп турады.
139
В настоящее время опасность локальных, регио-
нальных экологических катастроф возрастает с
каждым годом и быстро обретает общечеловече-
ский характер. Центральная Азия также столкну-
лась с комплексом экологических проблем и одной
из важнейших стал Арал, являющийся одним из
глобальных проблем. В 1995 г. на специальном за-
седании Генеральной Ассамблеи по случаю пятиде-
сятой годовщины ООН Президент Узбекистана
И.Каримов утверждал, что решение Аральской
проблемы – это проблема всего мирового сообще-
ства.
Стимулом к объединению
усилий в решении
этих проблем послужила встреча глав государств
Центральной Азии в марте 1993 г. в г. Кзыл-Орде
(Казахстан). Вторая встреча состоялась в январе
1994 г. в г. Нукусе (Каракалпакстан). Третья – в
марте 1994 г. в г. Дашхавузе (Туркменистан). 20
сентября 1995 г. в Нукусе была принята Декларация
государств Центральной Азии и международных
организаций по проблемам устойчивого развития
бассейна Аральского моря. В феврале 1997 г. со-
стоялась встреча в г. Алматы глав центральноази-
атских государств с участием представителей ООН.
На ней было принято решение о совершенствова-
нии организационных структур по решению данной
проблемы и организован Исполнительный комитет.
Сегодня Аральская проблема приняла поистине
общепланетарные масштабы, поэтому сотрудничест-
во центральноазиатских государств с ООН в этом
вопросе имеет международное значение. По мнению
Узбекистана и других стран Центральной Азии,
агентства системы ООН оказывают недостаточное
внимание странам региона в преодолении Аральско-
го кризиса
1
. Глобальный масштаб данной экологиче-
ской катастрофы требует гораздо большего содейст-
вия в его преодолении и что еще важнее – интеллек-
туального и технологического вложения. В данном
случае для агентств системы ООН эта проблема
должна иметь первостепенное значение.
Учитывая всю серьезность экологической ката-
строфы Аральского моря, Узбекистан 11-12 марта
2008 г. в г. Ташкенте провел Международную кон-
ференцию «Проблемы Арала, их
влияние на гено-
фонд населения, растительный и животный мир и
меры международного сотрудничества по смягче-
нию их последствий», в работе которой представи-
тели ООН приняли активное участие.
В Центральной Азии реальную угрозу представ-
ляют также захоронения радиоактивных отходов в
23 хвостохранилищах и 13 отвалах забалансовых руд
вдоль берегов Майлу-Суу (Кыргызстан), расположен-
ных в 30 км от границы Узбекистана. Серьезные эко-
логические проблемы продолжают сохраняться в
Гиссарской долине, на границе Узбекистана и Таджи-
кистана, где выбросы Таджикского алюминиевого
завода (преимущественно фтористого водорода) ока-
зывают пагубное влияние на сельскохозяйственные
районы Сурхандарьинской области.
Другой проблемой Центральной Азии является
активная сейсмичность, искусственные водохранили-
ща в горных условиях также потенциально опасны, в
частности проекты по строительству новых гигант-
ских гидросооружений в верховьях трансграничных
рек Амударьи и Сырдарьи, в первую очередь Ро-
гунской ГЭС. Как показывает международный
опыт и результаты научных исследований, возмож-
ные последствия такого строительства чрезвычайно
опасны. Подобные действия могут не только уси-
лить экологический кризис в бассейне Аральского
моря, но и привести к техногенным и гуманитар-
ным катастрофам, сделать обширные территории не
пригодными для проживания миллионов людей.
Гидроэнергетические проекты,
которые предпо-
лагается реализовать в настоящее время, давно ус-
тарели и в них не учтены высокая сейсмичность
зоны предстоящего строительства – до 9 баллов по
шкале Рихтера, происходящие здесь оползневые и
селевые процессы. А ведь за последние 110 лет в
Центральной Азии было зарегистрировано более 20
сильных землетрясений. В мировой практике нет
прецедентов строительства гигантских гидросоору-
жений в таких зонах. Так, на Рогунской ГЭС в Тад-
жикистане предполагается возвести плотину высо-
той 335 метров, что не имеет аналогов в мире. В
случае ее прорыва высота волны в начальной точке
превысит 250 метров, а за 1,5 тысячи километров от
Рогунской ГЭС, в Каракалпакстане, достигнет 6-7
метров. Будут затоплены площади до 1,5 миллиона
гектаров, свыше 700 населенных пунктов на терри-
тории Таджикистана, Афганистана, Туркменистана
и Узбекистана, где проживает около 5 миллионов
человек. И даже при наиболее благоприятной си-
туации работа Рогунской ГЭС в запланированном
энергетическом режиме
приведет к резкому ухуд-
шению условий жизни многомиллионного населе-
ния в низовьях Амударьи. В два раза увеличится
минерализация воды в реке, ее сток в вегетацион-
ный период значительно уменьшится. Прямые по-
тери урожая сельхозкультур, смежных перерабаты-
вающих отраслей и рыбных ресурсов по расчетам
за 5 лет составят почти 20,6 млрд. долларов США.
В ноябре 2010 г. в Ташкенте состоялась Между-
народная конференция «Трансграничные экологи-
Do'stlaringiz bilan baham: