Shaharsozuk tarixi

kvartali 1 9 3 0 -y . Arxitektor
S . Polupanov.
Andijon. D avlat banki, 1 9 2 8 -y .
Arxitektor S . Polupanov.
Toshkent turar-joy loyihasi,
1 9 3 2 -y . Arxitektorlar:
A .Pavlov, E.Jmuyda
29

---

T osh kent to ‘qim achilik korxonasi tum anidagi tu rar-jo y uylari (arxi­
te k to r M . B esprozvanniy), C hirchiqdagi tu rar-jo y uylari (arxitektorlar 
V. Lavrov, M . T arakanov, S. P olupanov) va Ikkinchi ja h o n urushigacha 
qurilgan b osh q a uylar tashqi qiyofasining oddiyligi, to m in in g yassiligi, 
balkon ko ‘rinishidagi yozlik x o n alar b o ‘lishi, k o ‘k alam zor, suv oqib 
turuvchi hovlilari borligi bilan e ’tib o rn i tortadi.
1939-yilda 0 ‘zbekiston arxitektorlar uyushmasi k o ‘pqavatli uylar uchun 
turar-joy seksiyalari loyihalari konkursini o ‘tkazdi. Arxitektor S. K utinning 
oldingilaridan an ch a tejam li b o 'lg an loyihasi g ‘olib deb topildi. U n da 
arxitekturaviy-qurilish uzvlarini xillashtirishning ayrim im koniyatlarini, 
shuningdek, arxitekturaviy-rejaviy qulayliklari ko‘zda tutilgan.
0 ‘zbek iston O liy o ‘quv yurtlari arxitekturasi ham o ‘ziga xos, ular 
h a m m ah alliy , h am ta k lif etilg an a rx ite k to rla r loy ihalari b o ‘y ich a 
qurilgan. M oskvadan tak lif etilgan yetuk arxitektor, m u han dis F. Shextel 
yangi T o sh k en t U niversiteti binolari m ajm ui loyihasini yaratdi (1921- 
y), ak a -u k a arxitektorlar V. V esnin va L. V esninlar — konstruktivizni 
asoschilari, Le K orbyuze e ’tiro f etish ich a, tuzilishi b o ‘yicha g ‘oyat 
qiziqarli F izik a in stitu ti m ajm u in i loy ihalashtird i, u n d a ichki hovli 
b o ‘lib, tevaragi b in o lar bilan q u rshalg an (1927-y).
Toshkent shahridagi hozirga T oshkent davlat huquqshunoslik instituti 
(arxitektor T .B auer 1927-y) o ‘sha davm ing dastlabki yirik binolaridan 
biri b o lg a n . Asosiy old devor jiddiy handasaviy shakllarda hal etilgan, 
balkonli yangi yozlik xonalar kiritilgan. U S am arqanddagi Pedagogika 
akadem iyasi binosi (hozirgi S am D U , 1928-y, K. T iltin), Toshkentdagi 
Ishchilar universiteti (1929, arxitektor G . Svarichevskiy) va boshqalar 
u ch u n n a m u n a b o ‘lib xizm at qildi. Xuddi shu yillarda G idrotexnika 
instituti h am bu nyod etildi (1925—26-yy, arxitektor A. G orshen in ).
A rxitektorlam ing o ‘zbek xalqi yodgorlik arxitekturaviy m erosi usulla- 
rid an foydalanishga in tilish (payk onsim on arklar, sh arq o n a peshtoqlar, 
q u b b a la r) B u x o ro d ag i u n c h a k a tta b o ‘lm a g a n t e a t r b in o s id a va 
T o sh k e n td a g i Ya. F u lo m o v (sobiq G o g o l) k o ‘c h a s id a jo y lash g an
A m udaryo konlari boshqarm asi b in o sid a (h o z ird a 0 ‘zbekiston FA 
P rezidium i) ayniqsa yaqqol o ‘z ifodasini topg an (arxitekto r G . Svari­
chevskiy). Bu o ‘sha paytlardagi yirik u ch qavatli b in o q a t’iy m u tan o - 
siblik tuzilishga ega. U ning m arkaziy qam rovi b ezakdor o ‘qsim on arklari 
b o ‘lgan, b a q u w a t k u n g u ra la r q o ‘n d irilg a n p e s h to q n in g a n ’anav iy 
shaklini takrorlaydi. B ino q a n o tla rin in g sirti y an a o ‘sh a o ‘qsim on 
shakldagi deraza o ‘m i bilan b o iin g a n . K irish p esh to q id a jim jim ad o r 
t o ‘siq o 'rn atilg a n ensiz balkon bor. 1928-yilda T osh k en tn in g boshqa
30

---

vnik ja m o a t binosi X alq X o ‘jaligi Oliy K engashi Uyi tik la n g an b o 'lib , 
u Buyuk T u ro n (sobiq Kirov) k o ‘ch a sid a deyarli b u tu n m ah allan i 
cgallagan (hozirda u «Sharq» nashriyoti m ajm uasiga kiradi). Ikki qavath 
bino m urakkab rejaga ega, u n d a shakl va o ‘lch am jih a tid a n g ‘oyat 
xilina-xil h a m d a k o 'p la b x o n alar bor. Bu birin ch i te m ir-b e to n tu rar- 
loy inshooti va 0 ‘zbekiston poytaxtida qurilgan konstruktivizm ruhidagi 
b irinchi b in o d ir (arxitektorlar A. P etelin, N . Blezc, K. Babiyevskiy). 
liu n d an keyin konstruktivizm tam oyillari o ‘zbek arxitektorlarini yanada 
k o 'p ro q jalb eta boshladi.
Shu yillarda k o ‘plab ja m o a t bin o lari qurilgan edi, ular: M arkaziy 
lelegraf (M . G in zb u rg ), 0 ‘zbekiston davlat filarm oniyasi (I. G o lo sh - 
clianov, A. Sidorov, A. Brilevich) Sh. Rustaveli k o 'chasidag i poliklinika 
(K. Babiyevskiy) (T oshkent sh.), C h irch iq industrial tex n ik u m i binosi 
(V. Lavrov, G . O rlov), S am arqanddagi D avlat banki va Suv x o ‘jaligi 
binosi, A n d ijo n d an D avlat b anki (S. P o lu p an o v ) h a m d a b o sh q alar 
tuiii yo ‘nalishdagi arxitektorlar izlanishlarining katta m avzuiy va uslubiy 
xilm a-xilligi n am unasi b o ‘la oladi.
X ususan, o ‘sha yillarda 0 ‘zbekistonga kelgan ayrim arxitektorlar 
ijodida konstruktivizm g ‘oyalari o ‘z aksini topgan. B iroq respublikada 
yetarli m o d d iy -tex n ik qurilish bazasining yo ‘qligi g ‘ishtli u y larni tern ir- 
betonliga o ‘xshatib qurish o d at b o ‘ldi.
T oshkentdagi A lisher N avoiy nom idagi D avlat akadem ik o p era va 
balet te a tr loyiihasiga q ilin g a n k o n k u rs ash y o lari 3 0 -y illa r o ‘rtasi 
;irxitektorlarining ijodiy izlanishlarini yaqqol nam o y o n etadi. K onkursga 
A. S hchusev, A. F rid m an , A. P etelin va V. S kornyakovlam ing to ‘rtta
loyihasi taq d im etildi. Jyuri (rais D. M anjara) va ekspert h ay ’ati (rah bar
p rofessor G . Svarichevskiy) xulosasi b o ‘y ich a ikki loy ih a ijobiy 
b aholandi.
T u rar-jo y binolari qurish m u h an d isi A. P etelin brigadasi loyihasida 
qadim gi y u n o n uylari uslubida tiklangan b in o n in g yaxshi arxitekturaviy 
bezagi, rejaning qulay butlanganligi ta'k id lan g a n edi.
A. S hchusev loyihasi b o ‘yicha jy u ri xulosasida bino n in g boy tashqi 
;irxitekturaviy bezagi t a ’kidlangan, u n d a oldingi d avrlam in g eng yaxshi 
y u tu q la rid a n fo y d alan ilg an . B in o q ism la rig a yu ksak b ad iiy ishlov 
berilgan, p e sh to q ulug‘vor qiyofa kasb etib, kiraverishga alohida k o 'rk
bag‘ishlagan. H ajm yechim i, garchi rejada b irm u n c h a c h o ‘ziq d o g 1 
b o ‘lib k o 'rin sa d a , shakllam ing vazm in m utanosibligini va to'kisligini 
nam oyon etgan. A. Shchusev loyihasi yakuniy ishlov u chu n asos qilib 
olingan edi. Bu va b osh q a k o n k u rslar b u n d a n keyingi ijodiy i/liinish-
31

---

la rg a tu r tk i b o ‘lg an . R e sp u b lik a d a
qurilgan klublar, m ad an iy at saroylari 
b in o larid a m u alliflar od d iy v o sitalar 
b ilan yangi x ildag i in sh o o tn in g a r- 
xitekturaviy qiyofasini yaratishga h a - 
rakat qilganlar. T o ‘q im ach ilar saroyi 
(1939-yil, A. K am auxo v va A .G alkin), 
T e m ir y o ‘lc h ila r saroyi (1939-yil, A. 
Pavlov) bunga m isol b o ‘la oladi, biroq 
ulard a tasod ifiy shak llar m e ’yoridan
o rtiq ro q q o ‘Uab yuborilgan.
0 ‘rta O siyo arxitektorlarining m il- 
liy m erosidan foydalanib, b a ’zi m u al­
liflar yodgorlik arxitekturasi shakllariga 
k a tta e ’tib o r q a ra tsa (T o sh k en td ag i 
ta rix m u z e y i, S a m a rq a n d d a g i suv 
xo ‘jaligi b in o si), boshqalari esa xalq 
tu rar-jo y arxitekturasi usullariga asos- 
langan. T o shk entdag i N av o iy k o ‘c h a - 
sida joylashgan «Vatan» (hozirda qayta 
qurilib, A kadem ik M illiy teatrg a aylantirilgan) k in o teatri (A. Sidorov) 
a n a shu y o ‘nalishga xos, b u n d a in sh o o t hajm i n a q sh in d o r t o ‘rt ustun
bilan boyitilgan b o ‘lib, kiraverishdagi k atta vitraj b in og a alo hida ko‘rk 
b ag ‘ishlab tu rg a n ; b irm u n c h a u su lla r ara la sh tirib y u b o rilg an lig ig a 
q aram ay, b in o o ‘ziga xos b o ‘lib, y o rq in taassu ro t qoldirgan va m illiy 
arx ite k tu ra a n ’an a la rin in g m uvaffaqiyatli q o 'lla n g a n ig a m isol b o ‘la 
oladi.
A rx ite k to rla rn in g sin c h li tu z ilish g a a s o sla n g a n «o ‘z b e k o n a usul» 
y a ra tish g a in tilish i M osk v ad ag i Q ish lo q x o ‘ja lig i k o ‘rg azm asid ag i 
0 ‘zb e k isto n saro y i b in o sid a o ‘z ifodasini topgan. 0 ‘zbekiston saroyi 
binosiga b itta esh ik d an kiriladi, devorlari n aq sh in k o r, ixcham hajm ga 
egaligi b ila n ajra lib tu ra d i. H o v lisi h a m b o ‘lib , u n in g o 'r ta s id a
jim jim ad o r, yulduz shaklidagi qubba bilan bezatilgan yog‘och shiypon 
joylashgan. G a rc h i ichki bezaklari va tuzilishlari u q ad a r m ukam m al 
b o ‘lm asa-da, n aq sh lar h am d a shakllar kishiga zavq b ag ‘ish!aydi.
Saroy bezagi yuqori sifatliligi bilan ajralib turadi — uni bajarish u ch u n
iste’dodli xalq ustalari — ganch va yog‘o ch o ‘ym akorlari jalb etilgan.
1940-yilda T osh k en td a buyuk o ‘zbek shoiri A lisher N avoiy haykali 
loyihasiga o ‘tkazilgan konkurs (V iloyat K engashi uyi oldidagi m aydon,
32

---