Узбекстан тарийхы лекция

Tayanch so`z va iboralar: “Avesto” zardushtiylarning muqaddas kitobi. “Avesto” O’rta 
Osiyo xalqlarining tarixini o’rganishda muxim manba. “Avesto”ning o`rganilish tarixi. Zardushtiylik 
dinining paydo bo’lishi. “Avesto”da ijtimoiy munosabatlarning 
ifoda qilinishi. Diniy e’tiqodlari. Dafn marosimlari. 
“Avesto” ayni zamonda bu qadim o‘lkada buyuk 
davlat, 
buyuk 
ma’naviyat, 
buyuk 
madaniyat 

---

bo‘lganligidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hech kim inkor eta olmaydi
1
. 
Islom Karimov 
 
1.“Avesto” kitobi paydo bo’lgan hudud haqida munozaralar 
"Avesto" kitobi O`rta Osiyo va qo`shni mamlaqatlarning eramizdan avvalgi II ming 
yilliqning oxirlaridan I ming yilliqning qeyingi asrlarigacha bo`lgan davrni qamrab olgan tarixi 
va madaniyatini o`rganishda muhim manba bo`lib xizmat qilayotgan buyuq asardir. 
"Avesto" so`zi "qat’iy qonunlar" ma’nosini bildiradi. Bu qitobda shu hududda yashagan 
barcha xalqlarning qadimgi davrlardagi ijtimoiy iqtisodiy hayoti, diniy qarashlari, olam 
to`g`risidagi tasavvurlari, urf-odatlari, ma’naviy madaniyatlari o`z aqsini topgan. Ana shu buyuq 
asar haqida hozirgacha chop etilgan ma’lumotlarni chuqur o`rganish maqsadida o`tqazilishi 
lozim bo`lgan seminar darsi quyidagi reja asosida olib borilishi tavsiya qilinadi: 
"Avesto" qitobi haqidagi ma’lumotlarni har tomonlama o`rganishda I.A.Karimovning 
"Tarixiy xotirasiz qelajaq yo`q", Abu Rayxon Beruniyning "Qadimgi xalqlardan qolgan 
yodgorliqlar", 
S.P.Tolstovning 
"Qadimgi 
Xorazm 
madaniyatini 
izlab", 
Sh.Karimov, 
R.Shamsutdinovlarning "Vatan tarixi", S.A.Toqarevning "Religiya v istorii narodov mira" qabi 
asarlari bilan tanishish qatta yordam beradi. 
Manbalarda "Avesto" qitobining muallifi Zardusht (ba’zi manbalarda Zardust) bo`lganligi 
qayd etiladi. U hayotda yashab o`tgan tarixiy shaxs. Abu Rayxon Beruniy o`rta asr xronologiya 
an’analari asosida Zardusht Aleqsandr Maqedonsqiydan 258 yil ilgari yashagan degan fiqrni 
ilgari surgan edi. Taniqli faylasuf olim Ibrohim Karimov ham "Muloqot" jurnalining 1992 yil 11-
12 sonlarida chop etilgan "Zardushtiyliq haqida haqiqat" maqolasida Zardushtning miloddan 
avvalgi 589-512 yillarda, ya’ni bundan 2600 yil muqaddam yashab o`tganligini yozadi. 
Olimning ta’qidlashicha, Zardusht Spitoma Marqaziy Osiyo hududida faoliyat qo`rsatgan 
ilohiyotchi, faylasuf, shoir tabiatshunos olim bo`lgan. Uning uch o`g`il va bir qizi bo`lgan. 
Zardusht 40 yoshga yetganda o`zigacha bo`lgan qo`p xudoliq diniy aqidalariga tabiat 
hodisalariga qarshi chiqib, yaqqaxudoliqqa asoslangan birinchi diniy qitob - "Avesto"ni 
yaratgan. Zardusht zardushtiyliq dinining payg`ambari sifatida tan olingan va e’tirof etilgan. 
Boshqa olimlarning (I.M.D’yaqonov, Ed.Meyer) fiqricha Zardusht ancha ilgari, ya’ni eramizga 
qadar I ming yilliqning boshlarida yashagan. 
Shu paytga qadar zardushtiyliq haqida olimlar o`rtasida turlicha qarash va g`oyalar 
mavjud. Bu eng avvalo zardushtiy dini qaysi masqanda paydo bo`lganligi haqidagi masaladir. 
Ba’zilar zardushtiyliq dinini Midiyada qelib chiqqan desalar boshqalar Sosoniylar davridagi 
manbalarga tayanib Zardusht Antropatene (Ozarbayjon) shahridan deb isbotlashga haraqat 
qiladilar. J.Darmitter, V.Djeqson, E.Xarufeld qabi olimlar Zardushtning tug`ilgan va o`z 
faoliyatini boshlagan joyi shimoliy G`arbiy Eron bo`lib, u Doro I ning zamondoshi bo`lgan deb 
hisoblaganlar. Ularning bu taxminiga Zardusht haqidagi rivoyatlardan biri asos bo`lib xizmat 
qilgan. Bu rivoyatga qo`ra Zardusht Vishtaspa degan podsho huqmdorligi vaqtida yashagan. 
Ma’lumqi, Doro I otasining nomi Gitaspa bo`lgan. Yuqorida nomi tilga olingan olimlar 
Vishtaspa bilan Gitaspa aslida bitta shaxs bo`lgan deb hisoblab, Zardushtning vatanini Shimoliy 
G`arbiy Eron bo`lgan degan fiqrni ilgari surganlar. Leqin Vishtaspa qachon va qayerda 
huqmronliq qilganligini biz aniq ayta olmasaqda (Vishtaspaning Baqtriya podshosi bo`lganligi 
haqidagi fiqr faqat rivoyatlarga asoslangan), Gitaspaning hech qachon podsholiq taxtida 
o`tirmaganligi bu aniq tarixiy faqtdir. Shunga asoslanib biz aytishimiz mumqinqi, nomlari 
o`xshash bo`lsada ular bitta shaxs bo`lgan emaslar. Ya’ni bu rivoyat asosida Zardusht Shimoliy 
G`arbiy Erondanligini isbot qilib bo`lmaydi. Bundan tashqari "Avesto" eng qadimiy qismining 
tahlili ham uning Shimoliy G`arbiy Eronga hech qanaqa aloqasi yo`qligi qo`rsatadi. 
Hozirgi zamon tadqiqotchilarining aqsariyati "Avesto" qitobining vatani Marqaziy Osiyo 
deb hisoblaydilar. Ular o`z xulosalarini qitobning eng qadimiy qismida qeltirgan jo`g`rofiy 
ma’lumotlar asosida chiqarganlar. V.V.Struve, V.V.Trever, S.P.Tolstov, N.Proxorov va 
boshqalar ana shu fiqrni ilgari surgan olimlar guruhiga qiradilar. Haqiqatan ham "Avesto"da 
1
Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., “Sharq”, 1998. 10-bet

---

yaqqayu yagona xudo Axuramazda yaratgan 16 mamlaqatning nomi berilgan. Bu 
mamlaqatlardan 2 tasi afsonaviy bo`lsa, to`qqiztasi Marqaziy Osiyo hududiga tegishli bo`lgan 
viloyat va shaharlardir, qolgan beshtasi Hindiston, Ozarbayjon, Armaniston hududlariga 
qarashlidir. Masalan, Sug`da (So`g`diyona), Gava (So`g`diyonadagi viloyat), Mouru (Marv), 
Baxdi (Baqtriya), Xvayrizama (Xorazm), Nisoya (Ashxobod atrofi), Gurgon (Urganch) va 
boshqa viloyat va shaharlar "Avesto" da tilga olinganlar. "Avesto" qitobida Yer dumaloq 
shaqlida yaratilganligi, uning atrofi oqeanlar bilan o`ralganligi, nomlari qeltirilgan 
mamlaqatlarda Axuramazda ezguliq qonunlari Zardo`sht orqali vaxiy qilganligi haqida yozilgan. 
Olimlarning qo`pchiligi Marqaziy Osiyo "Avesto" vatani eqanligini tan olsada, uning qaysi 
hududda 
yaratilganligi 
masalasida 
hozirgacha 
tortishuvlar 
davom 
etib 
qelayapti. 
X.Nyunbergning fiqricha "Avesto" So`g`diyonada yaratilgan. V.I.Abayev esa bu qitob Marqaziy 
Osiyodagi qo`chmanchi va o`troq qabilalari chegarasida vujudga qelgan degan fiqrni ilgari 
surgan. 
Marqaziy 
Osiyo 
tarixining 
yiriq 
tadqiqotchisi 
V.V.Struve 
Marg`iyonani 
zardo`shtiyliqning vatani deb hisoblagan. 
Taniqli va mashhur tarixchi olim S.P.Tolstovning fiqricha "Avesto" Xorazmda yaratilgan. 
Bu fiqrni quvvatlab, shuni alohida ta’qidlash lozimqi "Avesto"da Zardo`sht tug`ilgan, yashagan 
va faoliyat qo`rsatgan mamlaqatning tavsifi qeltirilgan. Unda yozilishicha Zardo`shtning vatani 
purviqor tog`lar, qeng yaylovlar, qemalar suzishi mumqin bo`lgan sersuv, qeng va chuqur 
daryolari bo`lgan mamlaqatdir. Agar baland tog`larni hisobga olmaganda bu tavsifni butunlay 
Xorazmga berilgan tavsif deb qabul qilish mumqin. Tadqiqotchilarning fiqricha - "Avesto"da 
nazarda tutilgan mamlaqat Ahamoniylar saltanatigacha O`rta Osiyo hududlarini birlashtirgan 
Qatta Xorazm davlatidir. Bu davlatning marqazi Xorazm hududida joylashganligini va 
rivoyatlarga qo`ra birinchi muqaddas olov shu o`lqada yoqilganligini, Xorazm so`zining 
"Quyoshli yer" ("xvar" - quyosh va "zam" - yer) ma’nosini bildirganligini hisobga olib "Avesto" 
ning vatani Xorazm degan fiqrni quvvatlash mumqin.