“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

2.4. Davlat faoliyati va bozor iqtisodiyoti muvozanati 
 
Bozor iqtisodiyoti taraqqiyoti shartlaridan biri uning tartiblashtirish 
zaruriyatidir. Shu bilan birga u to‘ldirish va yordamga muxtoj iqtisodiy tizim 
hisoblanadi. Chunki bozor iqtisodiyoti barcha soha va tarmoqlarini to‘la qamrab 
ololmaydi hamda uning ta’siri tarmoqlarda bir xil emas va samarali darajasi 
turlichadir. SHu bilan birga bozor iqtisodiyotining bir muncha salbiy oqibatlari 
mavjudki, u tartibga solib borishga muxtojdir. 
Bunday holat davlat iqtisodiyoti zarurligini taqozo etadi. Iqtisodiyotning 
shunday qismlari mavjudki, bu davlat tomonidangina amalga oshirilishi va 
kutilgan samara berishi mumkin. Bunday zaruriyat sof ijtimoiy iste’mol bilan 
bog‘langan mudofaa, harbiy xavfsizlikni ta’minlash, davlatni boshqarish, 
ekologiya, ichki tartib o‘rnatish, obodonchilik, milliy iqtisodiyotni himoyalash, 
iqtisodiy istiqbol, bozor iqtisodiyotini ijtimoiy tartiblashtirish, aholini ijtimoiy 
himoyalash kabi iqtisodiy mavjudki, bularni bozor mexanizmlari tufayli, talab va 
taklif, raqobat, erkin baho asosida tashkil etib, boshqarib bo‘lmaydi. 
Davlat iqtisodiyoti bozor iqtisodiyotini to‘ldiradi. U bozor iqtisodiyotiga 
yordamlashadi, uni tartibga keltiradi, iqtisodiy-ijtimoiy yo’nalish beradi. Davlat 
iqtisodiyoti bozor iqtisodiyoti bilan birga iqtisodiy turlilikni ta’minlagan xolda 
jamiyatning yagona iqtisodiy holatini ta’minlaydi. 
Davlat iqtisodiyotini ikki qismga bo‘lish mumkin: 
1)
tijoriy biznes mazmunidagi faoliyat; 
2)
haqiqiy davlat mazmunidagi iqtisodiy faoliyat. 
Birinchisi, davlatning bozor sub’ekti sifatidagi faoliyati bo‘lsa, ikkinchisi 
uning zaruriyati bilan bog‘langan tub mazmunli davlat asosidagi faoliyatidan 
iboratdir. Sof davlat iqtisodiyoti markazlashgan, oldindan belgilangan, reja asosida 
va aniqlangan baholar ta’siri ostidagi harakatdan iboratdir.
Tijoratli tarmoqlar, korxonalar xususiy bozordan qolgan, ko‘p xarajat talab 
etuvchi, boshqarilishi qiyin bo‘lgan, past samarali, balansli usulni talab etadigan, 
taraqqiyot iziga solish zarur bo‘lganlardan iborat bo‘ladi. Bundan tashqari kontrakt 
bozor, tashqi savdo ham mavjuddir. 
Sof davlat iqtisodiyoti umumiqtisodiy funksiyalarni o‘z ichiga oladi. Bular 
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, iqtisodiyotni ijtimoiy yonaltirish, iqtisodiyotni 

---

36 
ijtimoiy tartiblashtirish, milliy iqtisodiyotni himoyalash, daromadni qayta 
taqsimlash, pul muomalasini ta’minlashlardan iboratdir.
Bu vazifalar albatta bozor iqtisodiyotiga aralashuv, tartiblashtirish, 
rag‘batlantirish kabilar bilan bog‘liqdir. Davlat faoliyatida bu sohada ikki usul 
qo‘llaniladi. Birinchisi, ma’muriy-huquqiy usullarni o‘z ichiga olsa, ikkinchisi 
iqtisodiy mexanizmlardan foydalanishdir.
Davlatning bozor iqtisodiyotiga aralashuvi, uning tartibga solish jarayoni 
katta ixtiyotkorlikni talab etadi. Bunda ma’muriy va iqtisodiy usullarni qo‘llashda 
chegarani bilishlik katta ahamiyat kasb etadi. Buning bir necha asosiy talablari 
mavjuddir.
Birinchidan, bozor mexanizmlari bog‘liqligiga ta’sir etish va ularning 
tuzilishiga olib keluvchi har qanday harakat zararlidir. Bunga aslo yol qo‘yib 
bo‘lmaydi. Aytaylik, direktiv mazmundagi harakat to‘g‘ri kelmaydi. Majburiy 
rejalashtirish va tovarlarni sun’iy taqsimlash, baholar ustidan ma’muriy nazorat 
olib borish kabilar direktiv mazmunidagi harakat qatoriga kirib, bular bozor 
mexanizmlarini ishdan chiqaradi. 
Ikkinchidan, bozor iqtisodiyoti o‘zini-o‘zi tartibga solish mexanizmlariga 
ega bo‘lganligi uchun iqtisodiy usullarni qo‘llash ko‘proq qo‘l keladi. Lekin bu 
zaruriy vaqtlarda ma’muriy usularning qo‘llanishini inkor etmaydi, hatto taqozo 
etadi. Umuman olganda, bozor iqtisodiyotini tartibga solishda ma’muriy va 
iqtisodiy usullarni bir-biridan ajratish qiyin, ular birga qo‘llanilishi va bir-birini 
to‘ldirishi zarur.
Uchinchidan, iqtisodiy usullar qanchalik ma’qul bo‘lmasin, ulardan juda 
ehtiyotkorlik bilan foydalanish zarur. Agarda soliq, kredit – pul, byudjet – pul 
usullarini oladigan bo‘lsak, bular ham eski majburiy rejalashtirishdan kam emas, 
bilmay qo‘llanilsa bular ham katta zarar keltirishi mumikn. 
To‘rtinchidan, iqtisodiy usullarning hammasi ham kam-ko‘stsiz emas, ular 
ichida ijobiy bilan birga salbiy usular ham bor. Masalan, davlat qimmat yangi 
texnologiyani kiritdi deylik. Dastlab uning foydali tijoriy tomonlari bo‘lmasligi 
mumkin. Bu texnologiya ishsizlikni ko‘paytirishi, ijtimoiy muammoni 
kuchaytirishga olib kelishdan yiroq emas, yoki inflyatsiyaga qarshi pul siyosati 
bank foizining o‘sishiga olib kelishi kabi hodisalar salbiy mazmunga egadir.
Bozor bilan bog‘liq bo‘lgan har qanday harakat, davlat chora-tadbiri juda 
o‘ylanilgan, ko‘p chamalangan va barcha oqibatlarini e’tiborga olgan tavsifda 
bo‘lishni talab etadi. Chunki bozor ishtirokchilari, ayniqsa tadbirkorlar faoliyatiga, 
aralashuv juda nozik narsa bo‘lib, bundagi xatolik juda qimmatga tushishi 
mumkin. Chunki u ortiqcha xarajatlar, buzilishlar bilan bog‘liq bo‘lib, qo‘rquvlik, 
ishonchsizlik tug‘iladi. Bu albatta bozorning shakllanishiga katta zararlar keltirib, 
bu jarayonni orqaga suradi. Pirovardida bozorga o‘tish qimmatlashadi, cho‘ziladi, 
natijada buning hammasi aholining iqtisodiy axvoliga o‘zining salbiy oqibatlarini 
kuchaytiradi. 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, bozor davlatning tartibga solish 
faoliyatini chegaralaydi, juda noziklik bilan ish tutishni talab etadi. Hech qachon 
bozor iqtisodiyoti imkoniyatlari to‘la ishga solingan deb bo‘lmaydi. Bu sohada 

---

37 
bitta ham ideal davlat bor, deyish qiyin. Lekin bu sohadagi eng muhim xulosa 
shuki, davlat faoliyati bilan bozor iqtisodiyoti o‘rtasida muvozanat mavjudligi 
muhim taqdiriy talabdir.