Марказий Осиё Халқлари Динлари Тарихи

Шаманизм тараққиётининг тарихий илдизлари ва босқичлари. 
Шаманизм ўзининг турли кўринишларида энг қолоқ халқларда ҳар доим ҳам 
диннинг етакчи шакли бўлавермаган. Масалан, Австралия, Африка ва 
дунёнинг бошқа кўпгина маҳаллий халқларида шаманизм ҳануз сирли шаклда 
намоён бўлади. Бироқ, Австралия қабилалалри орасида сўнгги вақтларда 
шаманизмнинг анъанавий содда шакллларининг янгиланиш тенденцияси 
кузатилмоқда. Масалан, оддий эмчиликдан ташқари, руҳлар билан “алоқа” 

---

18 
қилувчи мутахассислар тоифаси учрамоқда. Гуёки бу шаманларни ўз 
касбларига улар алоқа қилаётган руҳлар йўлламоқда. Бунда шаман руҳлар 
билан алоқа қилаётганда улар томонидан ўлдирилиб, сўнг яна тирилтирилади, 
деган афсона алоҳида кўрсатилади. 
Кўпчилик қолоқ халқларда шаманлик турли ҳудудий вариантли 
элементлар билан учрайди. Айрим шаманлар уйқуда руҳлар билан алоқа қилиш 
қобилиятига эга бўлса, бошқалари буни гўё ўнгида қилади. Алоқа усуллари 
баъзан эпилептик тутқаноқни эслатади. Яна шундай вариант мавжуд-ки, бунда 
шаманнинг бошига ёпинчиқ ёпилади, шунда у гўё ўзини маст сезиб, 
“ғайритабиий илхом” олади. Шундан сўнг у дўмбра ва бошқа предметлар 
садоси остида жадал рақсга туша бошлайди, экстаз ҳолатига келиб, бу ҳолат 
ёрдамида руҳлар овозини эшитади. Халқ орасидан чиққан шаманларнинг бошқа 
тоифаси руҳларни “чақириб”, уларга айланади, бунда чақириш ҳаёлда ва тушда 
рўй беради, бунинг натижасида бўлажак шаман одатда номаълум касалликни 
бошидан кечиради. Унинг давоси шаман-табиб вазифасини бўйнига олишдир.
Бу дин илк шаклларининг шаманлари кўпинча гирифторлик ҳолатида бўлади, 
бу эса қабиланинг бошқа аъзоларига насиб этмаган истеъдод деб қаралади (ёки 
тушунтирилади). Улар табиблик, фолбинлик, жодугарлик қилганлар ва бошқа 
вазифаларни бажарганлар. Шаманизм варварлик тараққиёти босқичида халқ 
орасида кенг тарқалган. Бу ҳолда ушбу атама Рим империясини ҳалокатга 
учратган халқларга нисбатан қўлланилади.
Шундай қилиб, шаманизм диннинг энг бошланғич шакли эмас. У асосан 
уруғ-қабила тараққиётининг ўрта босқичидаги халқларда шаклланади.Шундай 
экан, шаманлик эътиқод ва анъаналари инсон онгида ғайритабиийлик 
тўғрисидаги тасаввурлар тўлуқ шаклланган вақтда пайдо бўлган. Бу 
тасаввурлар инсонларнинг бир-бирига, алоҳида индивид ва жамиятнинг 
табиатга бўлган муносабатларини акс эттирган. Умуман олганда шаманизм
оддий инсоннинг дахшатли ва тушунарсиз, ғайритабиий ва гўзал бўлган сирли 
ҳолатларни тушуниши ва кучидан устун турган бир нарсадир. Бу омиллар 
билан шаманизм жамоалар ҳаётининг ташқи ва ички зиддиятларини қамраб 
олади. Шаманликнинг турли вазифаларига (эмчилик, руҳларни ҳайдаш, 
фалокатларнинг олдини олиш, ёмғирни чақириш, афсун қилиш, камлаш ва ҳ.к.) 
келсак, улар шаманизмнинг асосий моҳиятига қушимчадир. Айнан шаманизм 
вазифаларининг турли-туманлиги уни дин тизими сифатида тушунишни 
мураккаблаштиради.