|
Пор-Рояль грамматикаси
(умумий рационал грамматика)
Ўрта асрлардаёқ (XVI
XVII) лисоний ҳодисаларнинг тўғрилиги мантиқий
мезонлар асосида аниқлана бошланди. Бу эса, ўз-ўзидан, тилнинг мантиққа
бўйсундирилишига ва барча тиллар учун умумий қонунлар мавжудлигини
тан олишга мажбур қиларди. Бошқача айтганда, ушбу асрларда лотин тилини
ўрганиш мантиқий тафаккур қонун ва қоидаларини билиш деб ҳам тушунил-
ди. Тил ҳодисалари мантиқ асосида изоҳланди. Мантиқ грамматикадан устун
қўйилди. Бу даврда барча тилларнинг ягона, битта мантиқий асоси – битта
грамматика бўлиши керак, деган таълимот яратилди. Натижада, мантиқий грам-
матика яратиш ғояси майдонга келди.
Мантиқий грамматика яратиш таълимотининг энг муҳим ғоявий асоси
бўлиб, маърифат асрининг (XVII-XVIII) етакчи фалсафий йўналиши бўлган
рационализм
30
майдонга чиқди, яъни ақл
идрок асосида иш кўриш. Рацио-
нализм тилшуносликка ҳам жиддий таъсир кўрсатди. Шунга кўра ҳар қандай
тилларнинг грамматик категорияларини мантиқий категорияларнинг намоён
бўлиши, юзага чиқиши сифатида тушуниш кучайди. Натижада, рационализм
таълимотининг талаблари асосида умумий (рационал, фалсафий ёки ман-
тиқий) грамматика яратиш ғояси амалга оширила бошланди.
1660 йилда Париж атрофидаги Пор-Рояль монастирининг роҳиб олимлари
мантиқшунос Антон Арно ва тилшунос Клод Ланслолар илк бор «Умумий
30
Рационал (изм)- тафаккурни, абстракт фикрлашни билишнинг бирдан-бир манбаи
деб ҳисоблайдиган ва уларни тажрибадан ажратиб қуядиган идеалистик оқим.
62
рационал грамматика» асарини француз тилида яратиб, Парижда нашр қил-
дилар.
Пор-Рояль грамматикаси қадимги юнон, қадимги яҳудий, лотин ва фран-
цуз тиллари материаллари асосида яратилди. Аммо у қиёсий ёки чоғиштирма
грамматика эмас, балки мантиқий-типологик грамматика ҳисобланади. Ушбу
грамматика ўз олдига «барча тилларга хос умумий принципларни ва уларда
учрайдиган фарқларнинг сабабларини»
31
аниқлаш вазифасини қўяди.
Пор-Рояль грамматикасида биринчи бор грамматика билан мантиқ ўрта-
сидаги алоқа, боғланиш назарий жаҳатдан асослаб берилди. Агар тил тафак-
курни ифода этса, демак, тил категориялари тафаккур категорияларининг
намоён бўлишидир. Бинобарин, тилни ўрганувчи грамматика мантиққа асо-
сланиши лозим. Грамматика рационал, мантиқли бўлиши керак. Мантиқ бар-
ча учун ягона, битта экан, бинобарин, грамматика ҳам умумий ва универсал
бўлиши лозим. Ягона грамматика алоҳида тилнинг грамматикаси бўлиши
мумкин эмас, у фақат умумий бўлиши мумкин, деган ғоялар, кўрсатмалар
илгари сурилди.
Пор-Рояль грамматикаси икки қисмдан - фонетика ва грамматикадан
иборат бўлиб, олти бобдан ташкил топган биринчи қисмда товуш ва ҳарф,
урғу ва бўғинга ажратиш кабилар ҳақида маълумотлар берилади. Граммати-
канинг йигирма тўрт бобдан иборат иккинчи қисмининг йигирма уч бобида
эса морфология масалалари - от, сифат, олмош, феъл, сифатдош, равиш,
боғловчи, ундов
уларга хос хусусиятлар, категориялар; фақат охирги
йигирма тўртинчи бобида эса синтаксис масалалари
сўз бирикмаси ва гап
кабилар ҳақида фикр юритилади.
Мантиқий грамматика ёхуд грамматикадаги мантиқий йўналиш сўзсиз
фикр (маъно), фикрсиз (маъносиз) сўз йўқлиги тушунчасидан келиб чиқиб,
грамматик ва мантиқий категорияларни
сўз билан тушунчани - уларни ай-
нан бир нарса деб билади. Албатта, мантиқий категориялар билан грамматик
категорияларнинг ўзаро мувофиқ келиши, тенг бўлиши мавжуд ҳодиса. У
шубҳа уйғотмайди. Аммо бу мантиқнинг барча категориялари тилда
тўғридан
тўғри ўз аксини топиши шарт дегани эмас (масалан, тушунчанинг
сўз маъносига, ҳукм ва хулосанинг эса турли типдаги гапларга мос бўлиши,
мувофиқ бўлиши кабилар). Француз тилшуноси Ш.Балли тўғри айтганидек,
31
Қар:Я.В. Лоя.История лингвистических учений. -М., 1968., 33-бет
Н.А.Кондрашов, История лингвистических учений .-М., 1979.,26-бет. В.И.Кодухов.
Общее языкознание. - М., 1974, 15-бет.
63
«тил орқали ифодаланган ҳар бир фикр мантиқий, психологик ва лисоний
жиҳатдан аниқланади», баҳоланади. Ушбу фанларнинг ҳар бири гапни ўз
нуқтаи назаридан ўрганади. Бу – аксиома. Аристотель тўғри қайд этганидек,
«ҳар бир нутқ (гап-Р.Р.) фикр ифодалайди, аммо ҳамма нутқ ҳам ўзида
ҳукмни ташимайди».
Тил ва тафаккур ўзаро боғлиқ, аммо уларнинг ҳар бири ўзига хос
хусусиятларга, жиҳатларга эга.
Ҳар бир тилда мантиқий тушунчаларни акс эттирмайдиган,
ифодаламайдиган, аммо ҳис - ҳаяжон, хоҳиш
истак
майл ифодаловчи
сўзлар бўладики, бундай сўзлар мантиқ томонидан «тан олинмайди».
Ҳар қандай тилда бир таркибли гаплар, гапнинг иккинчи даражали
бўлаклари, сўроқ ва ундов гаплар мавжудки, бундай гаплар мантиқий
тушунчаларга зид келади.
Мантиқий грамматика грамматик категорияларни мантиқий категориялар
билан тенг ҳолда олиб, уларни айнан бир нарса сифатида қарайди ва лисоний
ҳодисаларни мантиқ ва мантиқий категория терминлари орқали тасвирлашни
ўз вазифаси деб билади.
Тафаккурнинг умумлисоний шакл ва қонуниятларини текширувчи,
ўрганувчи мантиқ фани инсон онгининг ҳиссий ва иродавий томонлари
билан ҳам, лисоний ифодаларнинг шакллари билан ҳам қизиқмайди, бу
жиҳатларга эътибор бермайди. Мантиқий грамматикада тил ҳодисаларига
тарихий ёндашиш ҳам мутлақо мавжуд эмас.
Мантиқий ҳукмда ҳамма вақт иккита бўлак - субъект ва предикат мавжуд
бўлади. Лисоний бирлик бўлган гапда эса битта (келди), иккита (бола
ухлади), учта ва ундан ортиқ (2 0 10 й и л б а р к а м о л а в л о д й и л и д
и р) бўлак бўлиши мумкин.
Ҳукм умуминсоний характерга эга, гап эса ҳамма вақт миллий шаклда
намоён бўлади.
Хуллас, мантиқий (ёки фалсафий, рационал) грамматика айни бир мазмун-
нинг турли тилларда турли воситалар билан ифодаланишини ҳисобга олмади.
Шунингдек, ушбу грамматика ифода воситаларининг қонун ва категориялари
ҳар хил бўлиши мумкинлигини тушунмади. Мантиқий грамматика тилга ўз-
гармайдиган, бир хилда турувчи ҳодиса сифатида қараб, айни грамматика ҳар
доим мантиқ қоидаларига бир хилда мос келади, деб ҳисоблайдики, бунда
ғайри тарихийлик мавжуддир.
64
Айтилган камчиликларга қарамасдан Пор-Рояль грамматикаси ўз даври
учун ижобий аҳамиятга эга бўлди, яъни асар шу типдаги қатор грамматикала-
рнинг яратилиши учун асос бўлди, хизмат қилди.
Ўз даврида катта шуҳратга эга бўлган фалсафий - мантиқий грамматика
ўзигача яратилган грамматикалар каби илмий грамматикагача бўлган грам-
матика сифатида баҳоланади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
