Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат

Мустаҳкамлаш учун саволлар: 
1. Дистрибутив таҳлил методи қандай метод? 
2. Дескриптив тилшунослик қандай тилшунослик? 
3. Дескриптив метод қандай метод? 
4. Дистрибуция нима? 
Асосий тушунчалар: 
1. Дистрибутив таҳлил методи – бунда нутқ фаолиятидаги муайян 
лисоний бирликлар (фонема, морфема, сўз, сўз бирикмаси ва бошқалар) 
аниқланиб, уларнинг жойлашиш ўрни, олдинма-кейин келиши 
белгиланади. Шунингдек, тил (нутқ) бирликларининг ўзаро боғланиши -
семантик-синтактик муносабатга киришувига ҳам алоҳида эътибор 
берилади. 
2. Дескриптив тилшунослик – лисоний бирликларнинг ўзаро, бир-бирига 
нисбатан жойлашишини, нутқда уларнинг қўлланиш, тарқалиш 
имкониятини ўрганувчи фандир. Қиёсланг: дистрибутив таҳлил 
методи. 
3. Дистрибуция – лисоний бирликларнинг нутқда қўланиш доираси, 
жойлашиш ўрни, бошқа бирликлар билан ўзаро бирикиш имконияти – 
уларнинг учраши мумкин бўлган жамики қуршов. 
2. Статистик таҳлил методи 
Статистик таҳлил методи жаҳон тилшунослиги амалиётида энг фаол 
ишлатиладиган методлардан бири бўлиб, лисоний бирликларнинг-тил ва 
179
Н.А.Баскаков, А.С.Содиқов, А.С.Абдуазизов. Ўша асар, 124-бет. 
180
Қар: В. А. Лисицкий. Философские методы и лингвистические приёмы 
исследования. Воронеж. 1973. 54-бет.

---

242 
нутқ бирликларининг такрор ва такрор қўлланилишини, тез-тез ишлатилиш 
даражасини, частотасини, тарқалиш доирасини белгилайди. Бошқача 
айтганда, ушбу метод лисоний бирликларнинг, масалан, товуш, бўғин, 
қўшим-ча, сўз, сўз бирикмаси, гап кабиларнинг ишлатилиш миқдори-ни, 
арифметик сонини аниқлаш учун хизмат қилади. Демак, лисоний ҳодисалар, 
бирликлар нафақат сифат белигисига, балки миқдорий белгига эгалиги билан 
ҳам ажралиб туради.
Маълум бўлдики, статистик таҳлил методи лисоний бирликларнинг нутқ 
фаолиятидаги, асосан, матндаги қўлланиш миқдорини, баъзан зарур ҳолларда 
эса фикр алмашиш жараё-нидаги тарқалиш чегарасини ҳам тадқиқ қилади, 
ўрганади. 
Хуллас, статистик таҳлил методи тил сатҳларининг деярли барчасига: 
фонетик-фонологик, лексик, морфологик ва синтактик ярусларига нисбатан 
қўлланилиши мумкин.
Статистик таҳлил методи, айниқса, лексикология соҳасида кенг 
ишлатилмоқда. Ушбу жараёнда статистик таҳлил натижасида қўлга 
киритилган статистик маълумотлар орқали у ёки бу тилдаги ишлатилишига 
кўра энг фаол ва энг нофаол сўзлар аниқланмоқда, сўзларнинг меъёрий ва 
меъёрий бўлмаган қўлланиши белгиланмоқда, узуал қўлланишнинг 
окказионал-нутқий қўлланишдан миқдорий фарқи кўрсатилмоқда.
Лексик бирликларни-муайян тил лексемасини статистик таҳлил методи 
асосида ўрганиш, айниқса, частотали луғатлар яратишда жуда қўл келмоқда. 
Бундай луғатлар назарий ва амалий тилшунослик учун қимматли 
маълумотлар беради, ушбу тилшуносликларнинг тадқиқот ишларини олиб 
боришида ишончли усул ҳисобланади.
Частотали луғатлар сўзларнинг нутқда қўлланиш миқдори, фоизи ҳақида 
маълумот беради (масалан, И.А.Киссеннинг «Словарь наиболе употреби-
тельных слов современного узбексого литературного языка» луғати. Т., 1972. 
Б. Бафоев ва С. Ризаевларнинг лексикага – сўзлар частотасига оид ишлари ва 
бошқалар).
Частотали луғатлар, айниқса, бирон тилни ўрганиш жараёнида, биринчи 
навбатда, энг зарур бўлган сўзларни – минимум сўзларни аниқлашда катта
аҳамиятга эга бўлади.
Статистик таҳлил методи муайян тилда унинг бирликлари: фонема, 
морфема, лексема, сўз формалари кабиларнинг қандай тақсимланишини, 
ушбу бирликларнинг ўзаро қандай боғланишини, бирикувини, энг фаол 

---

243 
қўлланишга эгалигини ҳам аниқлайди, қайд этади.