Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат

 
Мустаҳкамлаш учун саволлар: 
1. Синхрон тадқиқот методлари қандай методлар? 
2. Синхрон тадқиқот методларининг диахрон тадқиқот методларидан 
фарқи нимада? 
3. Қандай синхрон тадқиқот методларини биласиз? 
 
Асосий тушунча: 
Синхрон тадқиқот методлари – ҳозирги методлар бўлиб, вақт жиҳатидан 
юзага келишига (қўлланишига) кўра нисбатан янгилиги, замонга хослиги - 
замонавийлиги билан ажралиб туради. Ушбу методлар ХХ-XXI асрлар 
махсули сифатида амалиётга фаол хизмат қилмоқда. 
1. Дистрибутив таҳлил методи 
ХХ асрнинг 20 йилларида жаҳон тилшунослиги майдонида пайдо бўлган 
структурал лингвистика ҳозирги замон тилшунос-лигининг етакчи, муҳим 
йўналишларидан бири бўлиб, у тил структурасини тил назариясининг асоси 
деб ҳисоблайди
176
. 
176
Қар:Р.Расулов.Умумий тилшунослик, 1-қисм, 85-бет. 

---

240 
Бир қатор структурал оқимлар: Америка, Прага ва Копенгаген структурал 
мактаблари ичида Америка структурализми жаҳон тилшунослигида тан 
олинган бўлиб, у дескриптив, яъни тасвирий методига кўра дескриптив 
тилшунослик деб ҳам юритилади.
Дескриптив тилшунослик муайян тил бирликларининг ўзаро, бир-бирига 
нисбатан жойлашиш табиатини ёки уларнинг тарқалиш (дистрибуция) 
муносабатини тасвирловчи фандир. Мазкур усул билан тилни таҳлил қилиш 
дескриптив метод дейилади.
Дескриптив метод матнни энг ихчам ва тугал ифода қилишни талаб 
қиладиган тасвирлаш методидир. Дескриптив методнинг асосини дистрибуция-
дистрибутив таҳлил ташкил қилади
177
. 
Дистрибутив таҳлил муайян тил бирликлари билан бевосита боғлиқ ҳолда 
амалга ошади. Ушбу жараёнда фонема, морфема, лексема, сўз, сўз бирикмаси 
ва гап каби лисоний бирлик-ларнинг дистрибуцияси-жойлашиш ўрни 
(позицияси), тартиби, олдинма – кейин келиши, қўлланиш имкониятлари 
аниқланади. Айни вақтда ушбу лисоний бирликларнинг ўзаро муайян алоқага 
– семантик – синтактик муносабатга киришуви, боғла-ниши-бирикиши ҳам 
ўрганилади. Бошқача айтганда, тил бир-ликларининг дистрибуцияси фонема 
учун маълум фонеманинг олдидан ва кетидан келадиган фонемалардир, 
морфема учун эса морфемадан олдин ва кейин келадиган морфемалардир
178
. 
Хуллас, дистрибутив таҳлил методи дистрибутив таҳлил орқали, 
биринчидан, нутқ оқимидаги муайян лисоний бирликлар чегараланади, 
аниқланади, иккинчидан, ушбу бирликларнинг жойлашиш ўрни, қайси 
позицияда келганлиги белгиланади, учинчидан, тил бирликларининг ўзаро 
боғланиш имкониятларига, бирикишига алоҳида эътибор берилади.
Дистрибутив таҳлил методи фонология, морфология ва синтаксисда кенг 
қўлланилади. Шунингдек, у лексик сатҳга нисбатан ҳам ишлатилмоқда. Де-
мак, фонологияда фонемалар, морфологияда морфемалар, синтаксисда эса 
синтактик бирликлар: сўз бирикмалари ва гаплар аниқланади ва уларнинг 
(ҳар бирининг) бир-бирига ўзаро муносабати ўрганилади.
Маълум бўлдики, лисоний бирликларнинг дистрибуцияси муайян тил 
(ёки нутқ) бирлигининг бошқа бирликлар билан бирикиш усуллари, қўлла-
ниш доираси, жойлашиш ўрни кабилардан иборатдир. 
Дистрибутив таҳлил методининг асосий хусусияти шундаки, тилшунос 
2 Қар:Р.Расулов.Ўша асар, 87-бет.
178
С.Усмонов.Ўша асар, 103-бет. 

---

241 
тил элементларини (бирликларини), уларнинг дистрибуциясини аниқлашда 
тил элементларининг жойлашиш ўрнига, қўлланиш позициясига қараб
иш олиб боради
179
. 
Дистрибуция ҳар бир лисоний бирлик учраши, қўлланиши мумкин бўлган 
барча қуршовларнинг (контекстларнинг) жами сифатида тушунилади
180
.