Shaxsning ekzistensial psixologiyasi

2.
 
L. Binsvanger va M.Boss: shaxsning ekzistensial nazariyasi
Psixologiya va psixoterapiyada ekzistensial yo‘nalishning yorqin vakillari 
shvetsariyalik psixiatrlar Lyudvig Binsvanger va Medard Boss. Ular o‘z 
konsepsiyasini nemis faylasufi Martin Xaydeggerning ekzistensial nazariyasi asosida 
ishlab chiqishgan. 
Binsvanger va Boss talqinidagi ekzistensial psixologiya bir qator o‘ziga 
xosliklar bilan ajralib turadi. Avvalo, ular psixologiyaga tabiiy fanlardan sababiylik 
tamoyilining olib kirilishiga qarshi chiqdilar. Ular fikricha, inson hayotida hech qanday 
sabab- oqibat ga asoslangan munosabatlar yo‘q. Asosan, xulq-atvorning ketma-ketligi 
mavjud bo‘lib, bu ketma-ketlik orqali sababiylikni keltirib chiqarib bo‘lmaydi
7
. 
Shunday qilib, Binsvanger va Boss talqinidagi ekzistensial psixologiya 
kazuallikni rad etgan holda, positivizm, determinizm va materializmni ham inkor 
qiladi. Ushbu olimlar ta‘kidlashicha psixologiya boshqa fanlarga o‘xshamaydi va ular 
kabi model asosida qurilishi kerak emas. U o‘z metodini (fenomenologiya) va 
tushunchalarini (hayotdagi mavjudlik, mavjuslik moduslari, erkinlik, ma‘suliyat, 
aylanish, transendensiya, makoniylik, temporallik va b.q. ) talab qiladi. Binsvanger va 
Boss ekzistensial nazariyasining markaziy tushunchalaridan biri motivatsiyadir. 
Motivatsiya doim sabab va oqibat munosabatlarini to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri tushunishni 
talab qiladi. Bir xil voqea turi sabablar oqibatida yuzaga kelishi mumkin, shu jumladan 
tabiiy omillar tufayli, lekin faqat insongina mazkur harakatni amalga oshirish, biror bir 
maqsadga erishish uchun motivatsityaga ega bo‘ladi. 
Turli individlar turli maqsadlarga erishih uchun bir xil harakatlarni amalga 
oshirishlari mumkin. Shu bilan birga inson tomonidan u yoki bu maqsadga erishish bir 
necha bosqichlardan iborat bo‘lishi mumkin va bu bosqichning har biri o‘z oqibatiga 
6
Boeree C. G. Viktor Frankl/ Personality Theories. PsychologyDepartment Shippensburg University. 
1997. - Р.8
7
Boeree C. G. Medard Boss/ Personality Theories. PsychologyDepartment Shippensburg University. 
1997. - Р.3

---

ega bo‘ladi. Umuman olganda, mazkur holatda inson motivastiyasini tushunish inson 
xulq-atvori, hattiharakatini anglashning bosh mezoni bo‘ladi. Binsvanger va Boss 
konsepsiyasi subekt (ruh) va obekt (tana, muhit, materiya) o‘rtasidagi dualizmga salbiy 
qaraydi. Ushbu fikrni birmchi bo‘lib Dekart ilgari surgan va keyinchalik inson 
kechinmalari va harakatlarini muhit stimullari hamda tana holati nuqtai nazardan 
ko‘rib chiqishda keng qo‘llanila boshlandi. Ekzistensial nazariya individning dunyoda 
birligini ta‘kidlaydi va bu birlikni buzuvchi har qanday qarashni falsifikatsiya va inson 
voqeligini yagona oqimini bo‘lib tashlashga bo‘lgan urinish deya baholaydi.
Boss so‘zlariga ko‘ra, ekzistensial psixologiya maqsadi- insonning bog‘liqlik 
strukturasini yuzaga chiqarishdir. U yozadi: “Bog’liqlik faqatgina buzilmagan 
butunlikda mavjud; bog’liqlik butunlikdan kelib chiqadi”. 
Ekzistensial psixologiyaning uhbu yo‘nalishi shuningdek fenomenlar ortida 
ularni tushuntirib berishi yoki aniqlab berishi mumkin bo‘lgan nimadir bor degan 
farazni ham inkor etadi. U inson xulqatvorini ananaviy bo‘lgan —Men-konsepsiya”, 
ongsiz, psixik va jismoniy energiya, instinktlar, miya elektrik jarayolari, arxitiplar va 
b.q. orqali talqin qilishni tan olmaydi. Binsvanger va Boss fenomen mohiyatini 
tushuntirib berishmaydi, ular faqat fenomen borlugini tan olishadi va psixologiyaning 
bosh vazifasini ularni chuqur yoritish, tushuntirish yoki isbotlash emas deb aytib o‘tadi. 
Bu tadqiqotchilar har qanday psixologik nazariyalarga salbiy munosabatda bo‘lganlar, 
zero, nazariya ostida doim u yoki bu faraz yotadi, mazkur olimlar uchun esa inson 
tomondan his qilingan, uning boshidan o‘tgan va anglab yetilgan hodisalar haqiqiydir, 
ilmiy farazlar emas. Bu yonalish tarafdorlari fikricha o‘rganish bu hech qanday 
gipoteza va steriotiplarsiz ko‘ra olishdir. 
Binsvanger va Boss individga huddu buyumdek qarashga qarshi chiqdilar. Ular 
fikricha, insonga bunday munosabat nafaqat psixologiyaga insonlarni hayotdagi 
mavjudligi pozitsiyasidan anglash imkonini bermaydi, balkim alal qoibat shaxs 
degumanizatiyasi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Ular insonlarning texnisizm, 
byurokratiya, mexanizatsiya natijasida chetga chiqib qolishi, uzlatga chekinishi va 
buzilishi haqida so‘z yuritgan. Olimlar nuqtai nazariga ko‘ra, insonlar bilan buyum 
kabi munosabatda bo‘lganda, ular ham o‘zlarini ega bo‘lish, nazorat qilish, forma 
berish, ishlatish mumkin bo‘lgan buyum deb hisoblay boshlashadi. Natijada bunday 
insonlar haqiqiy inson hayotini yashab o‘tishga qodir bo‘lmay qoladilar. Inson o‘z 
hatti- harakati uchun erkin va ma’suldir. Boss aytadiki, erk bu insonlar ega bo‘lgan 
nimadir emas, bu shundoq ham mavjud hodisa. Binsvanger va Boss ekzistensial 
falsafaisda juda katta o‘rin inson o‘limi mavzusiga ajratilgan. Mazkur mutaxassislar 
asarlarida o‘lim oldidan qo‘rquv hayot masalasidan kam o‘rganilmagan. Binsvanger 
va Boss konsepsiyasining fundamental tushunchasi —dunyoda mavjudlik” (Dasein) 
dir
8
. 
8
Boeree C. G. Medard Boss/ Personality Theories. PsychologyDepartment Shippensburg University. 

---

Inson mavjudigi dunyosining 3 darajasi bor: 1) bilogik yoki jismoniy atrof-muhit 
(landshaft); 2) insoniyat muhiti 3) insonning o‘zi, uning tanasi. Inson mavjudligining 
mohiyati masalasiga to‘xtalar ekan, Binsvanger va Boss insonlarning o‘zi dunyo 
mohiyati ekanligini, ular o‘z dunyosiga ega ekanligini, ammo doimo bu dunyo 
chegarasidan chiqishga harakat qilishini aytib o‘tadi. Mazkur holatda, dunyo 
chegarasida ortidagi mavjudlik haqida so‘z borar ekan, olimlar o‘zga - narigi olamda 
yashashni nazarda tutmaganlar, balki mavjud bo‘lgan muhitidan yangi dunyoga, 
muhitga o‘tish haqida fikr yuritganlar.