Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Togaylardi qalpine keltiriw ham olardi qorgaw. 
Nabit 
bolgan togay resurslarm qalpine keitiriwdin basli shartlerinin biri, 
oni qayta tiklew bolip tabiladi. Misali, bunngi Awqam ellerinde 
jilma 2 min ga togay kesiletugin bolsa om vishten bir bolimi 
tabiyiy qalpine keledi, al qalgan bolegi adamlardm aktiv 
qatnasiwmda qayta tiklenedi. Sonin ushm kesilgen togaylardin 
omm toltinw ushm olardin ornina inta menen togay egiw ham 
agash otirgiziw kerek.
Belgili aymaqtagi bahali agash tiirlerin toligi menen kesip joq 
etiw, tomen sapadagi agashlardin jaqsi osiwine sebepshi boladi. 
Sebebi kesilgen agashlardin tubirleri ham shaqalari jana osip 
kiyatirgan togay nalshelerine ziyan beredi, ziyankeslerdin 
rawajlaniwina ham orttin payda boliwma qolayli sharayat 
tuwdiradi. Sonliqtan togaylardi olardin tez qalpine keliwine 
mumkinshilik beredi. Biraq kesilgen agashlardi traktorlar menen 
dalaga suyrep shigariw lilken ziyan keltiredi. Bul jana osip 
kiyatirgan nalshelerdi smdmw, jerlerdi buzip, jiralar ham togay
4 1
?

---

topiraqlannda suw eroziyasin payda etiwi mumkin. Sonliqtan 
hazirgi waqitta togaylardin tabiyiy qayta tiykleniwine ayriqsha 
itibar beriledi. Kesilgen agashlar mexanizmler jardeminde 
ziyansiz etip dalaga shiganladi. Agashlar saylamp kesiledi, jas 
agashlar qaldmladi. Bui olardm jaqsi osip rawajlaniwma 
mumkinshilik beredi. Songi jillan togaylar tar lenta (kenligi 50- 
100 m) boyinsha kesiletugm boldi. Bui togaylardin tabiyiy tez 
qalpine keliwine alip kelmekte. Sonday-aq, kesilgen togaylardin 
ornma ashiq jerlerge, ortengen togay maydanlarina agash egiw 
ham seplew jumislari qolga almbaqta.
Togayda payda bolgan ort onm agash resurslarma kobirek 
ziyanm tiygizedi. Oytkeni orttin tasirinen togaydagi koplegen 
agash turleri haywanatlar dunyasi, paydali osimlikler nabit bolip, 
olardm ornma togaydm qayta tikleniwi waqtmda tomen sapali 
agashlar rawajlanadi. Diinya juzinde togayda payda bolgan 
uliwma orttin 97% adamlardin panqsiz is-hareketinen boladi. 
Sonin ushm togaydi ortten saqlaw boyinsha xaliq arasmda ugit- 
nasiyat jumislan jiirgizilip, olardi qurgaq shaqalardan tazalaw, 
ortten qorgawshi polosalarga boliw ham suriw jumislari amelge 
asinlmaqta.
Togaylardi ziyankeslerden ham keselliklerden qorgaw lilken 
ahmiyetke iye. Sebebi olar har-jili dunya juzinde biraz togaylardi 
ziyanlaydi. Sonliqtan togay kesellikleri ham ziyankesleri menen 
guresiwge itibar beriledi ham olar togay xojaligi ilajlan, 
mexanikahq, ximiyaliq ham biologiyaliq usillarda alip banladi. 
Bulardan birinshi usil tiykarman agashlardin nalshelerinin saw 
bolip osiwin tamiyinlew maqsetinde kesellengen agashlar oz 
waqtmda 
qopanp 
taslanadi, 
egiletugin tuqimlardm 
hanv 
otirgizilatugin nalshelerdin sawligma lilken itibar beriledi. Solay 
etip keselliklerdin bir jerden ekinshi jerge tarqaliwinm aldi 
almadi. Togaydm onimdarligi artadi. Ekinshi mexanikahq usilda 
awil xojaliq ziyankesleri tikkeley joq etiledi. Oniii ushm ziyanh 
janliklerdi shaqmwshi jaqtilar qoyilip, shuqirlar qazilip, olar 
uslanadi. Kishkene maydandagi ziyankeslerdi joq etiw ushin 
qoldan mexanikahq tasir jasaladi.
Ushinshi usil togay ziyankeslerin zaharli ximikatlar sebiw 
arqali joq etiw bolip, ziyankeslerge qoldan yamasa arnawli
418

---

apparatlar jardeminde, traktorlar ham samoletlar arqali ximikatlar 
sebiledi. Bul usilda eger ximikatlardan pariqsiz paydalanilsa, ol 
ekologiyaliq sistemanm uwlamwma ham buziliwma alip keliwi 
mumkin. Sonliqtan zaharli ximikatlardi paydalaniwda barliq 
qagiydalar saqlamwi tiyis. En songi biologiyaliq usil menen 
ziyankeslerge 
qarsi 
guresiw 
ushm 
omn 
dushpanlarinan 
paydalaniladi 
yagniy 
ziyankeslerdi jep 
tirishilik 
etiwshi 
haywanlardi ham janliklerdi qoldan kobeytip, olardi ziyankesler 
kop taralgan aymaqlarga apanp jiberedi. Olar ziyankeslerdi jep 
joq etedi. Bunday paydali janliklerge xan qizi, qara qomzlar, 
iynelikler jatadi. Ziyankeslerge qarsi guresiwdin en qolayli, 
ziyansiz, arzan ham natiyjeli usili biologiyaliq usil bolip 
esaplanadi.
Songi jillan adamlardm xojaliq iskerligi natiyjesinde qorshap 
turgan ortaliqqa bolinip shigip atirgan ximiyaliq zatlardan 
togaylar ham jabayi osimlikler ziyanlamp atir. Ayirim ximikatlar 
hatteki osimliklerdi toliq nabit etedi. A1 DDT ham radioaktiv 
zatlar bolsa osimliklerdi insan qajetine jaramaytugm awhalga alip 
keledi. Sebebi bizde togaylardi zaharli ximikatlardan qorgaw 
jumislari ele tomen. Sonin ushm bul jumislardi kiisheytiw ham 
keneytiw har bir insannin adiwli waziypasi.
Hazirgi waqitta bir neshshe minlagan adamlar ozlerinin dem 
alis kunlerin, miynet dem alislarm otkeriw ushm ozleri jasap 
turgan ulkedegi togaylarga har jili keledi. Olardin pariqsiz 
hareketleri natiyjesinde togaylarda ort payda bolmaqta. Asisrese 
qomp jatiwga kelgen sayaxatshilar awqat qaldiqlann, shiyshe ham 
konserva bankalarm 
taslap, 
togaylardi 
pataslamaqta, jas 
nalshelerdi basqilap ziyan keltirmekte. 
Sonliqtan togaydi 
qorgawdi sholkemlestiriwde bul faktorlardi esapqa aliw zarur dep 
oylaymiz.