Mamleketlik universiteti jumanov m. A

2. 
Laboratoriya - eksperiment usili 
- am aw h onnlarda, 
Xnnnlarda, tiirli mikroorganizmler, 
suw otlan, 
omirtqasiz 
haywanlar, olardm formalan (shtamlan) kishi ldislar, Petri 
clwshkasi, 
akvariumlarda 
arnawli 
aziqhq 
zatlar, jaqtiliq, 
Icmpcralura jardeminde de baqlanadi (5-suwret). Olardm kobeyiw 
fc/ligi, massa payda etiwi, fiziologiyaliq, bioximiyahq qurami, 
hAm paydali formalarin tez kobeytiw usillarin islep shigip, nan, 
qutiq, may, vino, spirt tayarlawda paydalaniladi.
5-siiwret. Biologiyaliq laboratorya
Tiri organizmlerdin fiziologiyaliq, bioximiyahq ham uluwma 
ekologiyahq jagdayin baqlaw kobinese laboratoriya sharayatmda alip 
hunladi. Sonrn ushm da tiri organizmlerge jasalma sharayatta 
jusalma ekologiyahq faktorlardm tasiri natiyjesinde organizinlerde 
bolalugm 
ozgerisler laboratoriya - eksperimental jagdayda 
uyreniledi.
Laboratoriya - eksperimental ham dala usillari bir - birinen 
pariqlanadi. Yagniy laboratoriya - eksperimental usilda jasalma
21

---

sharayatta 
organizmge 
tasir 
etetugin jasalma 
ekologiyahq 
faktorlardm keri ham tuwri jagdayin basqanw mumkin. Tabiyiy 
sharayatta bolsa, tabiyiy ekologiyahq faktorlardi organizmge bir 
ormda ham bir waqitta bir neshshe faktordm birden (quyashtan 
keletugin nurdi, temperaturani, jerdin lgalhgin, samal tezligi ham 
bagdarm, suw tolqinlanmn kiishin, darya suwinm agis tezliginin) 
tasir etiwin basqariw qiyin.
Ekologiyahq 
eksperimental 
baqlawlar 
otkerilgende, 
mikroorganizmlerdiii, osimlik ham haywanlardin jasaw jagdaymm 
ozine say qasiyetleri amqlanadi. Organizmlerdin ishki ham sirtqi 
korinislerindegi ozgerisler, olardm keri ham tuwri tarepleri, tabiyatta 
ham de insanlar omirinde paydali ham ziyanli tarepleri ashiladi. 
Paydah tar wakilleri ham turlerdin tez kobeyiwi, paydalamw jollari 
islep shigiladi. Ziyanli organizmlerdin kobeyiwin paseyttiriw, 
ziyansizlandmw is ilajlan koriledi. Maselen eksperimental sharayatta 
qollamlatugin jaqtiliq, temperatura yaki ximiyahq zattin mugdann 
kemeyttiriw 
natiyjesinde 
baqlaw 
alip 
banlip 
atirgan 
mikroorganizmlerdin (bakteriya, zamamq, suw otlan) sanin, olar 
payda etken biologiyaliq massa mugdann kemeytiw yaki kobeytiw 
mumkin.
Suw hawizleriniri malim bir boliminde suw tempreaturasi, 
terenligi, timqligi, tolqmi, suwdagi biogen elementlerdin fitoplankton 
yaki zooplankton payda etiwshi organizmlerdin ay ham mawsimler 
dawammda ozgerisin uyreniw processinde, sol onnga qosimsha 
jasalma faktor berip, hawizdegi turli suw otlan wakillerinin san ham 
sipatm, olar payda etetugm fitomassasmm az-kopligi ustinde baqlaw 
alip banw mumkin.
Ekologiyahq eksperimental jumislar stimal ham qurgaqshiliq 
bolatugm rayonlarda belgilengen bir jerdi sholkemlestirip, putalar, 
tereklerdi samal. tezligin irkiwde, jerdin taza bolimindegi topiraqtm 
uship ketiwin kemeyttiriwde, lgalliqti saqlaw bansinda smap koriw 
miimkin. Jasalma agrocenozlar payda etiwde juweri menen bir 
waqitta bir onnga lablebi de egip, olarga teridey kutim berip, juweri 
jiynalip ahngannan keyin, lablebige jane islew berip, onnan payda 
aliw da ekologiyahq eksperiment usilma misal boladi.
Hazirgi 
waqitta 
turli 
teoriyaliq 
ham 
ameliy 
xojaliq 
mashqalalarm sheshiwde ekologiyahq izertlewlerdin ahmiyeti ulken. 
Ekologiyahq baqlawlar, tekseriwler natiyjesinde tur wakillerin,
22

---

turlerdin osiwi ham rawajlamwin, mawsim, jil ham kop jillar 
dawamindagi ozgerisin, turli ormlarda tarqahw nizamlan, tiri 
organizmlerdin oz gezeginde ortahqqa tiygizetugm tasirleri, olar 
ortasmdagi baylamslarga say ekologiyahq mashqalalar amqlanadi.
Organizmler ham olardin populyaciyasi halatm amqlawda