I мавзу: Иқтисодий ўсиш курсининг мазмуни вазифалари ва унга таъсир этувчи омиллар

7.3 Маҳсулот сифатининг иқтисодий ўсишга таъсири. 
Олдинги бўлимда иқтисодий ўсишга илмий-техник тараққиѐтнинг 
горизонтал турини ва вертикал турини таъсирини кўриб чиқдик. Ушбу ҳолатни 
якуний маҳсулотга ҳам кўриб чиқиш мумкин. Бу ҳолда илмий техник тараққиѐт 
горизонтал таъсири маҳсулот турини (ассортимент) кўпайишига, вертикал 
таъсири маҳсулот сифатини ўзгариши олиб келади. Ушбу жараѐнни ўрганишда 
Гросман ва Хелпман моделидан фойдаланиш мумкин. Грасман ва Хелпман 

---

149 
ушбу жараѐнни ―Жаҳон иқтисодиѐтида инновация ва ўсиш‖ (1991) номли 
китобида кенг ѐритилган. 
Моделнинг асосий жиҳати шундаки, унга истеъмолчи нафлилиги 
функцияси киритилган. Ушбу жиҳат моделдан хулоса чиқаришга ѐрдам беради. 
Истеъмолчи нафлилиги нафақат ҳажмидан, балки унинг таркибидаги маҳсулот 
тури, сифатини ўзгаришини ўз ичига олади. Шунинг учун моделга истеъмол 
товарлари ҳажмини ўрнига, маҳсулот турини инобатга олувчи истеъмол 
индекси киритилган. 
Моделнинг асосий ғояси шундаки, истеъмолчи истеъмол товарлари 
турини кўпайтириш орқали нафлилигини оширади. Натижада истеъмолчи 
истеъмол товарлари турини ошириши билан истеъмол индекси билан бир 
қаторда истеъмолчи нафлилиги ошишига олиб келади. 
Ушбу ҳолат истеъмолчи ўзини танловига асосланади, яъни: янгилик 
ҳоҳиши, алоҳида белгиларга эътибор бериши, оригиналлик ва бошқалар. Бу эса 
маҳсулот турини кўпайишига олиб келади. Ҳаттоки маҳсулот сифатини 
яхшиланишини инобатга олмаган ҳолда товар ва хизматларнинг тури 
иқтисодий ўсишга кучли таъсир кўрсатади. Бу ҳолда, истеъмол ҳажми 2-3 хил 
навдаги товар ва хизматлар билан чегараланиб қолмай, 50-10 хил навли товар 
хизматлар бўлиши назарда тутилади. 
Оддий истеъмолчининг маълум вақт оралиғидаги нафлилик функцияси 

доимий ўзгарувчан эластиклик билан ифодаланилади, у эса 
t
N
турдаги ҳар 
кунлик истеъмол товарлари турига боғлиқ бўлади. 



0
)
(
dt
t
V
e
pt
→







1
1
)
(
v
v
U
→ 
1
0
)
(













t
N
t
t
di
i
x
V
1


(7.3.1)
Бу ерда 
р – 
истеъмолчининг вақт оралиғидаги танлови субъектив дисконт 
ставкаси; 
V 
– маҳсулот турини инобатга олган ҳолда истеъмол индекси; 

- 
маҳсулотларнинг истеъмол қилиниши элатиклиги; 
t
– товар миқдори, вақт 
ўтиши билан кўпайиб борувчи 0 дан N гача; N – t вақтда мавжуд товарлар тури. 
Бу ҳолда истеъмол индекси товар турига боғлиқлиги узлуксиз деб 
олинади. Бу шарт товарлар турининг катта миқдорда деб олингандан келиб 

---

150 
чиқган ва ҳар бир товар умумий миқдорда кичик улушга эга деб олинади. 
Моделга истеъмол индексини товар миқдори билан тадқиқ қилинса хато 
бўлмайди. Бу ҳолда истеъмол индексини қуйидагича ифодалаш мумкин:













N
i
i
N
i
i
c
C
c
C
0
1
0
~
)
(
~


, 
1


(7.3.2)
 
Истеъмолчи олдида икки муаммо юзага келиши мумкин: биринчидан, 
истеъмолчи 
t
N
теъмолни 
мксималлаштириш 
керак, 
статистик 
максималлаштириш: нафлилиги энг юқори маҳсулотни танлаши керак; 
иккинчидан, шу вақтда нафлиликни максималлаштириш учун оптимал ҳажмда 
маҳсулот сотиб олиши керак, динамик максималлаштириш. Бу ҳолда 
истеъмолчи бюджет чегараси қуйидагича ифодаланилади: 




t
N
t
t
t
t
t
L
w
di
i
x
i
p
B
R
B
0
)
(
)
(

(7.3.3) 
Бу ерда, 
t
B
- истеъмолчи номинал активлари, 
t
R
- номинал фоиз ставкаси, 
)
(
i
p
t
- бир бирлик маҳсулот нархи, 
t
w
- номинал иш ҳаққи, 
L 
- меҳнат ҳажми. 
Истеъмолни статистик оптималлаштириш учун маълум вақт оралиғида 
ўзгарувчилар белгилаб олинади ва ушбу вақтдаги 
z 
даромаднинг бюджет 
чегараси қуйидагича ифодаланилади: 


t
N
z
di
i
x
i
p
0
)
(
)
(
(7.3.4) 
Оний нафлилик функцияси ушбу бюджет чегарасига қараб қуйидагича 
максималлаштириш мумкин: 
















1
0
1
)
(
max
t
N
i
t
di
t
x
v
,
1


(7.3.5) 
Натижада Лагранж усули орқали қуйидагича ифодалаш мумкин: 
)
(
)
(
1
1
1
i
p
i
x












(7.3.6) 
i
– товарга бўлган истемолчи нафлилигига оптимизацион шартини қўйсак, у 
ҳолда қуйидаги натижага эришамиз: 

---

151 




















1
1
)
(
)
(
i
p
i
x
(7.3.9) 
Бу ерда, 

- 
i 
товарга бўлган талабнинг нарх бўйича эластиклиги. 
Моделга илмий тадқиқот секторини киритишда Гроссман ва Хелпман 
ишлаб чиқариш функцияларига Пол Ромер моделидаги янги ишланмаларнинг 
оқимни ташқи самарасидан фойдаланган. Тадқиқот сектори моделда қуйидаги 
кўринишга эга бўлади: 
t
t
L
N
b
N
2
2


(7.3.10) 
Бу ерда, 
2
b
- тадқиқот секторининг самарадорлик кўрсаткичи, 
t
N
- мавжуд 
товарларнинг кўпайган қисми, 

t
L
2
тадқиқот секторидаги меҳнат ҳажми. 
Жумладан 
t
L
1
якуний сектордаги меҳнат ҳажми. 
Иқтисодиѐтдаги умумий меҳнат ҳажми доимий бўлиб, у қуйидагича 
ифодаланилади: 
const
L
L
L
t
t



2
1
(7.3.11) 
Моделда меҳнат ягона ўзгарувчи ишлаб чиқариш омили сифатида 
олинган. Мавжуд маҳсулот ҳажмининг ошиши тадқиқот сектори самарадорлик 
кўрсатгкичига ижобий таъсир кўрсатади. Моделда олдинги илмий техник 
ишланмалар янги жараѐнга таъсир кўрсатиши инобатга олинган. Рақобат 
муҳитида патентдан фойда олиш чегараланганлиги деб фараз қилинган.