Microsoft Word 6-МВЙЊУ. Xesh funksiyalarini asosiy tushunchalar docx

---

1 
6-МАВЗУ. БЛОКЧЕЙН ВА КРИПТОВАЛЮТА
ТЕХНОЛОГИЯСИ
РЕЖА: 
6.1. Хеш функсияларини асосий тушунчалар
6.2. Транзаксиялар
6.3. Блокчейн технологиясини асосий тушунчалар
6.3.1. Блокчейн асосий тушунчалари
6.3.2. Блоcкчейн консенсус алгоритмлари
6.3.3. Блокчейн қўллаш соҳалари
6.4. Криптовалюта технологияси, олиш жараёни ва
майнинг фермалар
6.4.1. Криптовалюталар пайдо бўлиши ва тарихи 
6.4.2. Криптовалютани асосий тушунчалари
6.4.3. Криптовалюта ишлаш жараёни ва майнинг фермалар
6.4.4. Криптовалюталар турлари ва хусусиятлари 
6.1. Хеш функсияларини асосий тушунчалар
Хеш функсияси ва хеш суммаси ҳақида тушунчаларсиз блокчейн технологиясини 
тушуниш мумкин эмас.
Кўпгина 
адабий 
манбаларда 
блокчейн 
тушунчаси 
асосан 
марказлаштирилмаган тармоқлар орқали тарқатиладиган аноним транзаксиялар 
рўйхати сифатида кўриб чиқилади.
Гарчи блокчейн бундай тузилишга эга бўлса-да, аммо блокчейн 
технологиясининг асоси марказлаштирмаслик ва анонимлик эмас, балки 
криптографиянинг ўзидир. 
Блокчейн тармоғидаги барча алоқалар криптография принтсипларига мувофиқ 
ишлайди, яъни маълумотлар базасидаги ҳар қандай ўзгаришларнинг ҳақиқийлиги 
текширилади, сохталаштириш мумкин эмас, барча маълумотларни юборувчилар ва 
қабул қилувчилар аниқланади, тармоққа янги блокни рухсатсиз қўшиш мумкин эмас.
Криптографиянинг асосий тушунчалари
Криптографиянинг асосий вазифаси маълумотларни сақлаш ва жўнатувчидан 
қабул қилувчига узатиш пайтида ўзгаришлардан ва уларга рухсатсиз киришдан 
ҳимоя қилишдир.
Бунга маълумотларни сақлаш, қайта ишлаш ва алмашишда қуйидаги 
элементлардан фойдаланиш орқали эришилади: 

---

2 
 
Криптографик калитлар 
– маълум қоидалар бўйича буюртма қилинган белгилар 
тасодифий кетма-кетлиги.
Ҳар бир тугма ноёбдир, белгилар кетма-кетлиги ҳеч қачон 
такрорланмайди. Калит битта фойдаланувчи ёки фойдаланувчилар гуруҳига тегишли 
бўлиши мумкин.
 
Махфийлик 
– махсус алгоритмлари ва шифрлаш усуллари (носимметрик ва 
ассиметрик), абонентларни ўзаро 
аутентификатсия 
(
ҳақиқийлигини текшириш
) 
қилиш (пароллар алмашинуви), рақамли сертификатлар ва имзолар ва ҳоказолар 
ёрдамида эришилади. 
 Берилган маълумотларнинг 
яхлитлиги 
ва 
ҳақиқийлиги э
лектрон имзо билан 
тасдиқланган шифрлаш орқали сақланади.
 
Аутентификатсия 
– тизимдаги фақат ҳуқуқий иштирокчилар ўртасида алоқа 
ўрнатиш, бузғунчиликдан ҳимоя қилиш. 
Тизимга кириш учун абонент синовдан 
ўтиши ва фойдаланувчи ҳуқуқларини тасдиқлаши керак.
 
Маълумотни шифрлаш 
– бу бутун ахборотни ҳимоя қилиш тизими қурилган 
пойдевор.
Шифр 
- бу дастлабки маълумотларнинг сақланиши билан дастлабки маълумотни 
уни тақдим этишнинг бошқа шаклига ўтказиш.
Шифрни очиш 
– шифрлаш калити ёрдамида асл хабарни тиклаш.
Юқоридаги 
криптография 
элементларининг 
асоси 
хеш 
функсияси 
ҳисобланади.
Хеш функсияси 
(инглиз тилидан 
ҳаш 
- "
аралашмаси
")
– бу маълум бир 
алгоритм томонидан бажариладиган ихтиёрий узунлиги берилган маълумотлар 
қаторини белгиланган узунликнинг чиқиш қаторига ўзгартирадиган функтсия. 
Ҳозирги вақтда хеш функсияси механизми амалда жуда кенг қўлланилади. 
Хеш функсияларидан фойдаланиб, улар қуйидагиларни амалга оширадилар:

маълумотлар яхлитлигини 
текшириш (ўзгаришларни аниқлаш)
;
Текширувнинг моҳияти хеш кодини сақлаш ва уни худди шу маълумотлар учун 
қайта ҳисобланган ҳеш қиймати билан солиштиришдир. Таққосланган қийматларнинг 
тенгсизлиги яхлитликни бузишни англатади.
 аутентификатсия қилиш тизимлари. Парол хешларидан фойдаланилади.
 электрон рақамли имзоларни (ЕРИ) яратиш ва текшириш
; Хеш - функтсия 
механизми имзони яратиш ва текшириш учун зарур бўлган вақтни қисқартириш, 
шунингдек, унинг вақтини қисқартириш учун ишлатилади.
 Bitcoin криптовалюта ва блокчейин технологияси. 
Хеш функтсияси натижасида ҳосил бўлган айлантириш хешинг деб 
номланади. Дастлабки маълумотлар кириш массиви, "
калит
" ёки "
хабар
" деб 
номланади.

---

3 
Айлантириш натижаси (чиқиш маълумот-лари) "х
еш
", "х
еш коди
", "х
еш 
суммаси
" деб номланади.
Криптографик х
еш-функсияси 
сўзни (ёки маълумотни) олади ва уларни ҳарф 
ва рақамлардан иборат сатрга айлантиради:
ихтиёрий катталикда бўлган маълумот хеш - функсия 
хеш 
4.1.1-расм. Ахборотни хешлаш схемаси
Олинган сатр х
еш 
деб аталади.
Hesh 256 бит ёки 64 белгидан иборат: 10 20 30 40 50 60 64 
c4343462е59е23б60д93д13да46c1c0ф7дфд5фб7ф40444е7д11ф28д9дб106фд7 
Хеш функсиясининг асосий хусусиятлари: 
1.Хеш-функтсиясининг киритилишига ихтиёрий узунликдаги хабар юборилади;
2.Хеш-функтсияси чиққанда собит узунликдаги маълумотлар блоки ҳосил бўлади;
3.Хеш-функсиясининг чиқишидаги қийматлар ягона қонунга мувофиқ тақсимланади;
4.Хеш-функсиясининг киришида камида битта битни ўзгаришида хеш -функсиясининг 
чиқишидаги қийматлар сезиларли даражада ўзгаради.
Агар хеш-функсияси юқоридаги хусусиятларни қондирса, у ҳолда ҳосил бўлган 
қиймат хабарларни ноёб аниқлайди ва узатиш пайтида хабарни ўзгартиришга уриниш 
хеш 
билан аниқланади.
Мисол 1
. ША-256 [25,26] алгоритмидан фойдаланиб, биз "Самар
қ
анд" сўзининг 
хешини 
оламиз: 
c4343462е59е23б60д93д13да46c1c0ф7дфд5фб7ф40444е7д11ф28д9дб106фд7
Энди худди шу алгоритмдан фойдаланиб, биз "Самарканд" сўзининг хешини 
оламиз:
4дф707390571576c1а7c5c159cб8фф489832ф52c8267709136c6б3де25д66518
"Самарқанд" сўзида фақат битта "
қ
" ҳарфини "
к
" га ўзгартирганимизда, биз 
бутунлай бошқа бир 
хешни 
олдик. Бу криптографиянинг асосий қоидаларидан бири - 
маълумотларнинг 
яхлитлиги 
бузилганлиги сабабли рўй берди. 
Хеш-функсияси 
узатилаётган маълумотларнинг хавфсизлигини кафолатлайди.
Ахборотнинг 
яхлитлигини 
текшириш принтсипига биноан блокчейн ва 
электрон рақамли имзо технологиялари ўрнатилган. Ахборотни 
хешлаш 
ҳужжатни 
қалбакилаштириш имкониятини йўқ қилади.

---

4 
Ҳар қандай ўлчамдаги кириш маълумотлари массиви, хеш - функтсиясидан 
фойдаланиб, ҳарф ва рақамлардан ташкил топган қатъий узунликка (64 та белги) 
айлантирилади. 
Мисол 2. ША-256 криптография алгоритмидан фойдаланган ҳолда "Ракамли 
иқтисодиёт" сўзини 
хешлаш 
натижаси [25, 26]:
564ф842е9935cа7бааб85361бд296да8еб2628б3cе70244а9еф03е46727еа49д
Кўриниб турибдики, "Рақамли иқтисодиёт" сўзини 
хеши 
ҳам 64 – та ҳарф – рақам 
белгидан иборат. Жуда катта миқдордаги маълумотларни кетма-кетлиги 64 белгидан 
иборат ноёб қаторга айлантириш имконсиз бўлиб туюлиши мумкин, аммо криптографик 
функтсиялар шундай ишлайди.
Ушбу технология ёрдамида матн билан тўлдирилган барча китобларни 64 рақам ва 
ҳарфлардан иборат битта қаторга таржима айлантириш мумкин.
Мисол 3. ША-256 алгоритмига қуйидаги матн парчасини киритамиз:
«
Блокчейн ва криптовалюта технологиясининг асосий мақсади - блокчейининг 
асосий масалаларини ўрганиш ва уни иқтисодиётнинг турли соҳаларида қўллаш.
Блокчейнни бизнес имкониятларини яхшилаш, банкларнинг харажатларини 
камайтириш, халқаро транзактсияларни осонлаштириши, смарт («ақлли») 
шартнома асосларини ўрганиш мумкин
.» 
Натижада, биз қуйидаги 
хешни 
оламиз:
3а3аф051бб31ддб0027бcе96ее1637cф9б54238ааф00еабc285ф262c14688бб0
Кўриниб турибдики, матннинг бутун абзатси ва битта сўзнинг 
хешидаги 
белгилар 
сони, масалан, "Самарқанд" сўзида 64 белгидан иборат, аммо ноёб қийматга эга. Турли 
хил криптографик хеш - функсиялари мавжуд ва уларнинг ҳар бири бошқача ишлайди. 
Юқорида Bitcoinда ишлатиладиган ША-256 
хеш 
алгоритми мураккаб формулалар 
асосида ишлайди.
Криптографик хеш функтсияларининг хусусиятлари 
Криптографик 
хеш - функсиялари 
хеш функсияларидан фойдаланишни 
хавфсиз ва хавфсиз қиладиган хусусиятларга эга. Бу барча хусусиятларни кўриб 
чиқамиз:
1.Детерминизм
. Бу шуни англатадики, кириш маълумотларини неча марта 
аралаштирсангиз ҳам, натижа ҳар доим бир хил 
хешни 
олади. 
Хеш функсиясининг 
бу 
хусусияти жуда муҳим рол ўйнайди, чунки акс ҳолда манбаларни кузатиб боришнинг 
иложи бўлмайди.
2.Тез ҳисоблаш
. 
Хеш - функсияси 
дастлабки маълумотларни тезда қайтариши керак. 
Акс ҳолда, тизим шунчаки самарали бўлмайди. Бу, айниқса, машҳур криптовалюталар 
учун тўғри келади чунки уларни блоклари кўп сонли транзаксияларни ўз ичига олган.

---

5 
3. Зиддиятли вазиятларга қаршилик кўрсатиш
. Хешлаш жараёнидан ўтганидан 
кейин бир хил 
хешга э
га бўлган иккита киритилган маълумотларини эҳтимоли имкон 
қадар нолга яқин бўлиши керак.
Криптовалюталар рақамли хавфсизлик масаласи ҳақида гапирганда, бу хусусият 
жуда муҳимдир. Криптографияда иккинчи бир хил 
хешни 
қидириш қобилиятига қарши 
туриш қобилияти тўқнашувларга қаршилик деб номланади.
4. Кўчки таъсири
. 
Хешлаш 
жараёнида ушбу хусусият, киритилган маълумотларга 
ҳатто озгина ўзгартиришлар киритиш ҳам 
хешни 
тубдан ўзгартиришга олиб келади. 
Юқоридаги мисол 1 да битта ҳарфни алмаштириш бутунлай бошқа 
хешга 
олиб келди.
Криптографик хеш функсияларининг ушбу хусусияти блокчейин хавфсизлиги ва 
ишончлилигини таъминлашда энг муҳим рол ўйнайди. Ҳар бир блок аввалгисининг 
хешини 
ўз ичига олади ва битта блок маълумотларини ўзгартириш учун аввалгисининг 
маълумотларини ўзгартириш керак бўлади ва ҳоказо.
Хеш - функтсияларидан фойдаланиш соҳалари. 
Хеш–функтсияларнинг 
кенг 
ривожланиши 
ва 
қўлланилиши 
ахборот, 
комминикатсион, тармоқли технологияларнинг ривожи билан боғлаш мумкин.
Ҳозирги вақтда криптография, маълумотларни узатиш хавфсизлиги, 
ҳимояланишга асосланган кўплаб масаларни ечиш учун кенг қўлланилади. Энг 
муҳимларини ва юқори талабга эга бўлганларини кўриб чиқамиз:
1. Оддий 
хеш-функсиялари 
TCP / IP протоколлари ва Интернет тармоғида бошқа 
протоколлар ва алгоритмлар орқали пакет узатилишининг яхлитлигини 
текшириш вақ аппаратдаги хатолар ва носозликларни аниқлаш учун ишлатилади.
Агар 
хеш суммасининг 
ҳисобланган қиймати пакет билан бирга юборилган назорат 
суммасига тўғри келса, демак, пакетда маълумот йўқолган ёки ўзгаришлар йўқ.
2. Шунга ўхшаш схема блокчейин технологиясида ҳам қўлланилади, бу эрда 
хеш 
тўлов занжири яхлитлигининг кафолати бўлиб, уни рухсатсиз ўзгаришлардан 
ҳимоя қилади.
Хеш - функсиялари 
туфайли блокчеин яхлитлигини бузиш жуда қийин.
Шунинг учун, унинг асосида кўплаб криптовалюталар яратилди, энг машҳур 
криптовалюта - Bitcoin. Шуни таъкидлаш керакки, Bitcoin 2009 - йилдан бери мавжуд 
бўлиб, ҳозирга қадар унинг яхлитлиги бузилмаган.
3. 
Хешлаш 
технологияси туфайли яқинда кенг ишлаб чиқилган ва 
фойдаланилаётган электрон рақамли имзо (ЕРИ) технологиясини яратиш мумкин 
бўлди. 
Хеш 
ёрдамида
электрон рақамли имзо билан тасдиқланган электрон ҳужжатнинг 
ҳақиқийлиги текширилади.
Имзоланган ҳужжатлар ўзгарувчан (ва одатда жуда катта) ҳажмга эга бўлганлиги 
сабабли, электрон рақамли имзода (ЕРИ) имзо кўпинча ҳужжатнинг ўзига эмас, балки 
унинг хешига қўйилади.

---

6 
Хешни 
ҳисоблаш учун криптографик 
хеш - функсиялари 
қўлланилади, бу имзоларни 
текшириш пайтида ҳужжат ўзгаришини аниқлашни кафолатлайди.
Хеш - функсиялари э
лектрон рақамли имзо алгоритмининг бир қисми эмас, шунинг 
учун схемада ҳар қандай ишончли 
хеш - функсиясидан 
фойдаланиш мумкин.
4. Логин ва парол орқали сайтлар ва серверларга кириш учун 
хешлаҳ 
фойдаланилади.
Паролларни очиқ кўринишда сақлаш ишончли эмас. Шунинг учун 
барча паролларнинг 
хешлари 
сақланади.
Фойдаланувчи ўз паролининг белгиларини киритади, махсус дастур шу заҳотиёқ 
хеш 
миқдорини ҳисоблаб чиқади ва сайт маълумотлар базасида сақланган ҳаш 
миқдорини текширади. Ушбу турдаги 
хешлаш 
жуда юқори криптографик салоҳиятга эга 
бўлган мураккаб функтсиялардан фойдаланади ва паролни 
хешдан 
тиклаб олиш мумкин 
бўлмаслиги учун ишлатилади.
Хе
ш - функсияларидан 
фойдаланиш қуйидаги афзалликларни беради:
 
ҳисоблаш мураккаблиги
.
Одатда, электрон ҳужжатнинг 
хеши 
асл ҳужжат ҳажмидан 
бир неча баравар кичикроқ ва 
хеш 
ҳисоблаш алгоритмлари электрон рақамли имзо 
алгоритмларига қараганда тезроқ бўлади. Шунинг учун, 
хеш 
ҳужжатни яратиш ва унга 
имзо қўйиш ҳужжатнинг ўзи имзолагандан кўра тезроқ.
 
мувофиқлиги
.
Кўпгина алгоритмлар маълумотлар битларининг сатрларида ишлайди, 
аммо баъзилари турли хил тасвирлардан фойдаланадилар. Ихтийролик билан 
киритилган матнни мос форматга ўтказиш учун 
хеш-функтсиясидан 
фойдаланиш 
мумкин.
 
яхлитлиги
.
Хеш-функсиясидан 
фойдаланмасдан, баъзи бир схемалардаги катта 
электрон ҳужжат электрон рақамли имзони қўллаш учун етарлича кичик блокларга 
бўлиниши керак. Ҳужжатнинг ҳақиқийлигини текширишда барча блокларнинг қабул 
қилинганлигини ва тўғри тартибда бўлишини аниқлаш мумкин эмас.
Машҳур хеш - функтсиялари
CRC
32 
– махсус назорат суммаларини яратиш учун фойдаланилади. Ушбу функтсия 
криптографик эмас.
CRC
-дан кейинги рақам-32, олинган 
хешнинг 
исталган узунлигига қараб, битдаги 
хеш 
узунлигини билдиради. Функсия жуда содда ва кўп хотирани эгалламайди. Шу 
муносабат билан, турли хил маълумотларни узатиш протоколларидаги пакетларнинг 
яхлитлигини текшириш учун фойдаланилади.
MD5 
– бу 128 битли 
хешни 
яратадиган криптографик алгоритмнинг эски, аммо жуда 
машҳур версияси.
Унинг криптографик кучи бугунги кунда унчалик юқори эмас. Шунга қарамай, у 
кўпинча назорат суммасининг бошқа версияси сифатида ишлатилади, масалан, 
тармоқдан файлларни юклаб олишда.

---

7 
SHA-1 
– бу 
хешни 
ташкил этадиган криптографик функтсия - узунлиги 160 байтдан 
иборат. Шунингдек, сайтдаги маълумотлар базасида паролли 
хешларни 
сақлаш учун 
фойдаланилади.
HashTab 
– компютердаги ҳар қандай файллар 
хешини 
ҳисоблаш.
Хеш функсиясини тузиш учун баъзи усуллар 
Кўп 
хеш – функсиялари 
қуйидаги бир нечта оддий ва ишончли усулларга 
асосланган.
1. Бўлинишга асосланган хеш функтсиялари. 
Бу усулда 
хеш 
сифатида 
М-
га бўлинишнинг қолган қисмидан фойдаланишни ўз 
ичига олади, бу эрда 
М 
барча мумкин бўлган 
хешла р
сони:
h (К) = К * Мод М 
2. Мултипликатив хешлаш схемаси. 
Усул, билан ўзаро содда абўлган, баъзи бир 
А 
бутун ўзгармас сонларни 
(
константалар
) танлашдан иборат бу ерда – 2-32 
w 
машина сўзида кўрсатилган ( ) 
қийматлар сони. Шунда 
хеш – функсиясини 
олиш мумкин:
h (К) =[ М[(А/W)*К)] 
3. Кўпайтириш усули
h (к) = М(к) / [ М(к*А мод 1)]
Бу eрда калит [0..1] оралиғида жойлашган маълум бир ўзгармас сон (константа) 
А 
га 
кўпайтирилади. Шундан сўнг, ушбу ифоданинг каср қисми олинади ва баъзи ўзгармас 
сон (константа) 
М 
га кўпайтирилади, натижада 
хеш-жадвал 
чегарасидан чиқмаслиги 
учун танлантанланади. [ ] оператори аргументдан кичик бўлган энг катта бутун сонни 
қайтаради. 
Ўз-ўзини текшириш саволлари.
1. Криптографиянинг асосий вазифаси нимада?
2. Хеш функсияси нима?
3. Хеш функсияси ёрдамида нимани амалга ошириш мумкин?
4. Хешлаш нима дейилади?
5. Хешнинг натижаси нима?
6. Хеш функсиясининг асосий хусусиятлари нимада?
7. Криптографик хеш функсияларининг хусусиятлари қандай?
8. Хеш функсиялари қаерда ишлатилади?
9. Хеш функсияларидан фойдаланишнинг қандай афзалликлари бор?
10. Машҳур хеш алгоритмлари ва уларнинг хусусиятлари нимада?
11. Хеш функсияларини қуришнинг қайси усулларини биласиз? Нима улар?

---

8 
6.2. Транзаксиялар
Блокчейин ва криптовалюта технологиясини тушуниш учун, яна бир муҳим 
тушунча – бу 
транзаксия
. Транзактсия (инг. transaction
- келишув, шартнома).
Транзаксия 
– 
бу 
мантиқий 
мазмунли 
оператсия 
бўлиб, 
тўлиқ 
бажарилгандагина маънога эга бўлади. [14]
Транзаксия 
деганда битим тузиш ёки шартнома тузиш жараёни тушунилиши 
керак. 
Энг муҳими шундаки, транзаксияни ярим ёки чоракда бажариш мумкин эмас. 
Транзаксиянинг фақат иккита ҳолати мавжуд – 
бажарилган 
ёки 
бажарилмаган
. Аслида, 
бу қанча вақт ва қанча босқичдан иборат бўлишидан қатъи назар, мантиқий якунланган 
оператсия. 
Трансаксияларга мисол кўриб чиқамиз – битта ҳисоб варақдан бошқа ҳисоб 
вараққа пул маблағларни кўчириш:
1. Трансаксияни бошлаш;
2. 1234 ҳисоб рақамидаги пул маблағларнинг миқдорини аниқлаб олиш;
3. 1234 ҳисоб рақамидаги балансни 500 000 сўмга камайтириш;
4. 1234 ҳисоб рақамдаги балансни сақлаш;
5. 4321 ҳисоб рақамдаги пул маблағларнинг миқдорини аниқлш;
6. Балансни 500 000 сўмга ошириш;
7. 4321 ҳисоб рақамдаги пул маблағларнинг янги миқдорини ёзи бқўйиш;
8. Трансактсияни сақлаш.
Мисолдан кўриниб турибдики, агар транзактия тўлиқ бажарилган бўлмаса, 
демак, умаънога эга эмас.
Транзаксияни тамом бўлишнинг иккита варианти мавжуд (6.1-расм.). Агар барча 
операторлар муваффақиятли бўлса ва оператсия давомида бирон бир дастурий таъминот 
ёки ускунада носозликлар юзага келмаса, оператсия амалга оширилади.
6.1-расм. Транзаксияни тугатиш вариантлари 
Транзаксияларни 
қайта 
ишлаш 
тизимлари 
маълумотлар 
базасини 
ўзгартиришдан олдин оралиқ ҳолатини қайд этиш орқали маълумотлар 
базасининг яхлитлигини таъминлайди ва кейин ушбу ёзувлардан фойдаланиб, 
агар оператсияни бажариш мумкин бўлмаса, маълу-мотлар базасини маълум 
ҳолатга қайтаради.

---

9 
Масалан, 
маълумотлар 
алмашинувидан 
олдин 
маълумотлар 
базасидаги 
маълумотларнинг нусхалари тизим томонидан ҳар қандай ўзгаришларни амалга 
ошириши мумкин.
Агар транзаксиянинг бирон бир қисми бажарилишидан олдин муваффақиятсиз 
бўлса, ушбу нусхалар транзаксия бошланишидан олдинги ҳолатига қайтариш учун 
ишлатилади (
транзаксияни қайтариш).
Транзаксияларни қайта ишлаш тизимлари маълумотлар базасини ўзгартиришдан 
олдин оралиқ ҳолатини қайд этиш орқали маълумотлар базасининг яхлитлигини 
таъминлайди ва кейин ушбу ёзувлардан фойдаланиб, агар оператсияни бажариш мумкин 
бўлмаса, маълу-мотлар базасини маълум ҳолатга қайтаради.
Масалан, 
маълумотлар 
алмашинувидан 
олдин 
маълумотлар 
базасидаги 
маълумотларнинг нусхалари тизим томонидан ҳар қандай ўзгаришларни амалга 
ошириши мумкин. Агар транзаксиянинг бирон бир қисми бажарилишидан олдин 
муваффақиятсиз бўлса, ушбу нусхалар транзаксия бошланишидан олдинги ҳолатига 
қайтариш учун ишлатилади (
транзаксияни қайтариш
).
Бундан ташқари, маълумотлар базасидаги барча ўзгариш-ларнинг алоҳида 
журналини сақлаш мумкин. Бу муваффақиятсиз оператсияларни 
орқага қайтаришни 
талаб қилмайди, аммо маълумотлар узилиб қолганда маълумотлар базасини янгилаш 
учун фойдалидир, шунинг учун баъзи оператсияларни қайта ишлаш тизимлари ушбу 
функсияни таъминлайди.
Агар маълумотлар базаси тўлиқ ишламаса, уни охирги захирадан тиклаш керак. 
Заҳира нусхалари уни яратгандан сўнг бажарилган оператсияларни акс эттирмайди. 
Аммо, маълумотлар базаси тикланиши биланоқ, 
журнални 
янгилаш учун уни 
маълумотлар базасига қўллаш мумкин.
Бўзилиш вақтида бажарилган ҳар қандай транзаксиялар бажаришларни тўхтатиш 
мумкин. Натижа - маълум бир изчил ҳолатда маълумотлар базаси, унда 
муваффақиятсизликка қадар бажарилган барча транзаксиялар натижалари мавжуд.
Транзаксия талаблари 
Транзаксия талабларининг энг кенг тарқалган тўпламларидан бири бу 
ACID 
(Atomicity, Consistency, Isolation, Durability) 
тўпламидир. Бу ҳар қандай 
транзаксияга эга бўлиши керак бўлган хусусиятлар:
 
Атомиклик (
Atomicity
) - ҳеч қандай битим қисман бажарил-маслиги керак; 
 
Мувофиқлик 
(Consistency)
- тизим транзаксия бошла-нишидан олдин изчил ҳолатда 
ва транзаксия тугагандан сўнг изчилҳолатда қолиши керак;
 
Яккалаб қўйиш 
(Isolation)
- транзаксияни амалга ошириш жараёнида параллел 
транзактсиялар унинг натижаларига таъсир қилмаслиги керак;

---

10 
 
Ишончлилик 
(Durability)
- муваффақиятсизликка учраган тақдирда, муваффақиятли 
бажарилган транзактсия томонидан киритилган ўзгаришлар тизим ишлашга қайтгандан 
кейин сақланиб қолиши керак.
Транзаксияларга ишлов бериш 
Транзаксияларни қайта ишлаш компютерда (одатда маълумотлар базаси ёки баъзи 
замонавий файл тизимлари) маълум, изчил ҳолатида, тизимда амалга ошириладиган ҳар 
қандай оператсиялар бир-бирига боғлиқлигини ёки уларнинг ҳаммаси муваффақиятли 
ёки тўлиқ бажарилишини таъминлаш орқали сақлашга қаратилган. муваффақиятли 
бекор қилинди.
Масалан, мижознинг омонат ҳисоб варағидан мижознинг банк ҳисоб рақамига 700 
АҚШ долларини ўтказишни ўз ичига оладиган одатий банк оператсиясини кўриб 
чиқамиз.
Ушбу оператсия банк учун битта оператсиядир, аммо у компютер нуқтаи назаридан 
камида иккита алоҳида оператсияни ўз ичига олади: улар 700 АҚШ долларлик депозит 
ҳисобварағига ўтказилади ва 700 АҚШ долларига ҳисобварағи ҳисобга олинади. Агар 
дебет оператсиялари муваффақиятли бўлган бўлса, лекин кредит мавжуд бўлмаса (ёки 
аксинча), куннинг охирида банкнинг китобларида баланс бўлмайди.
Шундай қилиб, ҳар иккала оператсия ҳам муваффақиятли ёки муваффақиятсиз 
бўлишини таъминлаш учун, умуман банкнинг маълумотлар базасида ҳеч қачон 
номувофиқликлар бўлмаслиги керак. Транзактсияларни қайта ишлаш бу билан 
таъминлаш учун мўлжалланган [8,9].
Транзаксияларга ишлов бериш бир нечта алоҳида оператсияларни ягона бўлинмас 
транзактсия сифатида автоматик равишда бир-бирига боғлаш имконини беради. 
Транзаксияларга ишлов бериш тизими, транзаксиядаги барча оператсиялар хатосиз 
бажарилишини ёки уларнинг ҳеч бири амалга оширилишини кафолатлайди.
Агар баъзи оператсиялар тугатилган бўлса, лекин хатолар билан, бошқалари эса 
бажарилмаса, транзаксияларни қайта ишлаш тизими барча оператсияларни (шу 
жумладан, муваффақиятли оператсияларни) 
қайтариб бериш 
буйруғини беради, бу 
оператсиянинг барча изларини йўқ қилиш ва тизимни аввалги маълум бўлган ҳолатга 
қайтаришни англатади - транзаксия жараёнининг бошланишига.
Агар барча транзактсиялар муваффақиятли бажарилган бўлса, унда тизим тизимга 
ўтказилади ва маълумотлар базасидаги барча ўзгаришлар "доимий" бўлади; 
Транзаксиялар аллақачон амалга оширилган бўлса, улар бекор қилинмайди.
Транзаксияларга ишлов бериш аппарат ва дастурий таъминот хатоларидан ҳимоя 
қилади, бу эса тизим билан номаълум, номувофиқ ҳолатда қолдирилган оператсияни 
қисман қолдириши мумкин. Агар компютер тизими транзаксиянинг ўртасида қуласа, 
транзаксияларни қайта ишлаш, бирон бир ўтказилм 

---

11 
Транзаксияларга ишлов бериш аппарат ва дастурий таъминот хатоларидан ҳимоя 
қилади, бу эса тизим билан номаълум, номувофиқ ҳолатда қолдирилган оператсияни 
қисман қолдириши мумкин.
Агар компютер тизими транзаксиянинг ўртасида қуласа, транзаксияларни қайта 
ишлаш, бирон бир ўтказилмаган (яъни тўлиқ ишлов берилмаган) битимлар бўйича барча 
оператсиялар бекор қилинишини таъминлайди.
Транзаксия турлари 
Транзактсия – пулни ўтказиш, олди-сотди битимини тузиш бўйича оператсия. 
Транзаксия натижаси ҳар доим мижознинг банк ёки карта ҳисобварағидаги 
ҳолатининг ўзгариши ҳисобланади.
Бу ерда қуйидаги оператсиялар турларини ажратиш мумкин:

Банк
– бир жорий ҳисобварақдан бошқасига пул ўтказилганда.

Банкоматли
– пластик картадан нақд пулни банкомат орқали ёки ҳар қандай 
хизматни тўлаш орқали тамалга оширилади.
 
Маълумотлар базаларида транзаксиялар
.
Маълумотлар базасини алоҳида 
хотирада сақланадиган маълумотларга эга жадвал сифатида тасаввур қилиш 
мумкин.
Ушбу жадвалга янги маълумотлар қўшишингиз ёки эскиларини ўзгартиришингиз 
мумкин. 
Аслида, бу ўзгаришлар фақат иккита ҳолатга эга бўлиши мумкин бўлган 
оператсиялар деб аталади – 
муваффақиятли 
ёки 
йўқ
. 
Агар тизим транзаксияни қабул 
қилмаса, у ҳолда маълумотлар базаси дастлабки (олдинги) ҳолатга қайтади. 
 
Биткоин ва бошқа криптографик валюта транзаксияси
.
Криптовалюта пул ўтказмалари шунга ўхшаш банк оператсияларига ўхшайди, 
чунки пул билан оператсиялар мавжуд: биринчи ҳолатда ҳам 
рақамли пуллар 
билан, 
иккинчисида анъанавийлар билан, яъни сумлар, долларлар, евро ва бошқалар билан.
Транзактсиялар икки усулда амалга оширилади:

online tranzaktsiyalar
– барча тўловлар (дебетатсия, кредит бериш, маблағ бериш) 
реал вақт режимида амалга оширилади, масалан банкоматлар ёки битта банкда 
ўтказилган банк оператсиялари;
 
offline tranzaktsiyalar
– бу ҳолда, жараён иштирокчилари ўртасида тўғридан-тўғри 
алоқа йўқ ва ҳисоб-китоблар бироз вақтдан кейин амалга оширилади.
Шундай қилиб, масалан, иш ҳақи банкка ўтказилади - ташкилотнинг 
ҳисобварағидан уларнинг умумий миқдори чиқарилади ва тегишли қисмлар 
ходимларнинг карта - ҳисобварақларига ўтказилади.

---

12 
Ўз-ўзини текшириш саволлари.
1. Транзаксия таърифини беринг.
2. Транзаксия нечта ҳолатларга эга бўлиши мумкин?
3. Транзаксия бажариш учун қандай имкониятлар мавжуд?
4. Транзаксия сақлаб қолиш нимани билдиради?
5. Транзаксия 
қайтарилиши 
нима?
6. Маълумотлар базасининг яхлитлиги нимада амалга оши-рилади?
7. Транзаксия учун қандай талаблар мавжуд.
8. Транзаксияларни қайта ишлаш нимага имкон беради?
9. Транзаксияларни қайта ишлаш жараёнида қандай ҳара-катлар содир бўлади?
10. Транзаксия турлари қандай?
11. Транзаксиялар қандай амалга оширилади?
4.3. Блокчейн технологиясини асосий тушунчалар
4.3.1. Блокчейн асосий тушунчалари
Блокчейн (инглизча blockchain
– блоклар занжири) – бу маълумотларга эга 
бўлган муайян қоидаларга мувофиқ тузилган доимий кетма - кетликдаги блоклар 
занжири (боғланган рўйхат)
.
Блоклар
– бу тизим ичидаги криптографик шаклда тақдим этилган транзактсияларлар, 
битимлар ва шартномалар тўғрисидаги маълумотлар. Барча 
блоклар 
занжирда 
жойлаштирилган бўлиб, унда баъзи бир ёки сўнгги транзактсиялар ёзилади. 
Ёзишни тугатгандан сўнг, 
блок 
доимий маълумотлар базаси ролини ўйнайдиган 
умумий 
занжирга 
қўшилади. Дарҳол кейинги блокни қуриб бўлин-гандан сўнг, кейинги 
блок яратиш бошланади (6.2-расм):
6.2-расм. Блокчейн 
Блоклар орасидаги алоқа нафақат рақамлаш билан, балки ҳар бир блокда ўз 
хеш - сумма 
ва 
хеш - олдинги блокнинг суммаси 
борлиги билан таъминланади.

---

13 
Блокдаги 
маълумотларни 
ўзгартириш 
учун 
кейинги 
барча 
блокларни 
таҳрирлашингиз керак. Кўпинча блок занжирларининг нусхалари бир-биридан мустақил 
равишда турли хил компютерларда сақланади. Бу блокларга киритилган маълумотларга 
ўзгартириш киритишни жуда қийинлаштиради.
Ҳар бир маълумот блоки худди шундай тузилган: у шакл-ланишидан олдин 
тармоқдаги барча ўзгаришлар ҳақида маълу-мотни ўз ичига олади.
Блокчейндаги блоклар ва уларнинг бир-бири билан муносабатлари 
Bitcoin блокчейнни кўриб чиқамиз. Ҳар бир блок қуйидаги маълумотларни ўз 
ичига олади (6.3-расм):
 блок версиясини;
 блокни яратиш санаси ва вақтини;
 блок сарлавҳасининг 
хеш-кодини
;
 олдинги блокнинг 
хеш-кодини
;
 блокдаги барча транзактсияларнинг 
хеш-кодини
;
 
майниинг 
жараёнида қайд этилган махсус 
Нонcе 
ва 
Битс 
параметрларини.
 блок сарлавҳасининг 
хеш-кодини
;
 олдинги блокнинг 
хеш-кодини
;
 блокдаги барча транзактсияларнинг 
хеш-кодини
;
 
майниинг 
жараёнида қайд этилган махсус 
Nonce 
va 
Bits
параметрларини. 
 
Блок сарлавҳасининг хеш-коди 
олдинги блокни бошқаси билан блокчейн 
занжирида боғлайдиган нарса.
Кейинги сарлавҳада олдинги блокнинг 
хеш- коди 
сифатида ёзилган. 
Шунингдек, сарлавҳада жорий блокнинг транзактсия 
хеш - коди 
мавжуд.
Меркле дарахти 
(Merkle tree) ёки 
бинар 
(иккилик) 
хеш 
дарахти деб номланувчи 
алгоритм ёрдамида ҳисобланади.
 Бундай блок занжирга кириши билан, келажакда уни ўзгар-тириш имкони 
бўлмайди.
Бу блокчейннинг асосий тамойилларидан биридир. Маълумотлар блокчейнга 
хавфсизроқ алоқани таъминлайдиган криптография протоколларидан фойдаланган 
ҳолда, шунингдек банк маълумотларини узатиш тармоқларида ёзилади.
 Блок занжирини шакллантиришда фақат ишончли маълумотларга эга блоклар 
унга киришлари мумкин
. Шунга кўра, занжирнинг мавжуд бўлган ҳар қандай блокида 
оммавий мавжуд бўлган маълумотларни сохталаштириш ёки алмаштириш мумкин эмас.
 Блокчейндаги барча маълумотлар тўпланиб, доимий равишда янгиланиб 
турадиган маълумотлар базасини ҳосил қилади. 
Ушбу маълумотлар базасидан бирон 
бир нарсани олиб ташлаш ёки блокни алмаштириш / ўзгартириш мумкин эмас. Бу 
блокчейн-нинг асосий хусусиятларидан биридир.

---

14 
Тенгдошлар тармоғи 
 Маълумотлар базаси тизимни ташкил этадиган кўплаб тугунларга 
тақсимланади.
Тармоққа уланганда, ҳар бир компютер занжир нусхасини олади, унда 
барча ёзувлар мавжуд ва бу олдин содир бўлган барча транзактсияларни тасдиқлайди.
 Транзактсияларни ёзиб олишда блокчейндан фойдаланиш учун, блокчейнни 
манзилингиз ёки ҳамён билан ўтка-зилганлигини текшириб кўриш керак. 
Агар блокчейн фақат битта компютерда сақланган бўлса ва у тўсатдан ўчирилган 
бўлса, унда бу муаммо туғдиради. Аслида, блокчейннинг ҳозирги ҳолати юклаб 
олинади, синхронлаштирилади ва дунёдаги кўплаб компютерлар томонидан 
таъминланади.
Ушбу компютерлар "
тугунлар
" ёки "
нод
лар" деб номланади ва блокчейн 
хавфсиз ва замонавий бўлишини таъминлаш учун улар тенгдош тармоғида 
биргаликда ишлайди.
6.4-расм. Bitcoin блокчейн блоки 

---

15 
Тенгдош тармоғи 
- ҳам "peer-to-peer" (P2P) тармоғи деб аталади, бу унга 
бирлаштирилган барча компютерлар бир хил ҳуқуқларга эга ва асосий (марказий 
бошқариш) сервер йўқ.
Тенгдош тармоқ тугунларининг ҳар бир тугунлари блокчейннинг тўлиқ, 
янгиланган версиясини сақлайди.
Ҳар сафар янги блок қўшилганда, барча тугунлар 
блокчейнни янгилайди.
Тенгдошлар тармоғидан фойдаланиш маълум афзалликларга эга: 
 ҳар доим дастур қидирувчиси 
(blockchain Explorer
)
ёрдамида блокчейн ҳолатини 
текширишингиз мумкин;
 блокчейннинг ҳақиқий ҳолатини билиш учун фақат битта томонга ишониш шарт 
эмас;
 блокчейн ҳимояланганлигини билиш учун битта сервернинг хавфсизлигига 
ишонишнинг ҳожати йўқ;
 тажовузкор бир вақтнинг ўзида битта серверни эмас, балки минглаб компютерларни 
бузишга мажбур бўлади;
 блокчейн ҳеч қачон йўқолиб кетишига доим ишонч бор, чунки бунинг учун уни 
барча тугунлар йўқ қилиши керак.
а) Сервер тузилиши б) Тенгдошлар тармоғи
6.5-расм. Тармоқ тузилиши
Блокчейн турлари
Қуйидаги блоcкчейн турлари мавжуд:
 
Оммавий блокчейн 
(
Public Blockchain 
)
– очиқ ва тўлдирилган маълумотлар базаси. 
Ушбу турдаги блокчейн Bitcoin крипотовалютада қўлланилади. Ҳар бир иштирокчи 
маълумотларни ёзиши ва ўқиши мумкин. 
 
Хусусий блокчейн 
(
Private Blockchain 
)
- маълумот-лариниёзиш / ўқиш учун 
чекловларга эга. Устувор тугунларни ўрнатиш мумкин.

---

16 
Хусусий кичик тури – эксклюзив (
ноёб
) блокчейн ҳисобланади. Ушбу 
занжирда транзактсияларни қайта ишлаш билан шуғулланадиган шахслар гуруҳи 
тузилган.
 
Консорсиум блокчейн
.
У бир нечта компаниялар ёки, масалан, давлат идоралари 
ўзларининг ёпиқ тармоғига муҳтож бўлган ҳолатларда яратилган. Бу эрда тармоқ тенг 
шароитларда бир нечта тугунлар томонидан бошқарилади - уларнинг асосий занжирдаги 
маълумотлар блокларини текшириш ва ёзиш учун ўзларининг келишув параметрлари, 
шунингдек тармоққа кириш параметрлари мавжуд.
Блокчейн асосий тамойиллари: 
-
марказлаштирмаслик ва тақсимланган сақлаш;
-
хавфсизлик ва ҳимояланганлик;
-
очиқлик ва ошкоралик;
-
ёзиб олинган ўзгармаслиги.
1.
Марказсизлаштириш ва тақсимланган сақланиши 
Одамлар ҳаётининг маълум бир соҳаси билан боғлиқ ҳар қандай муҳим 
маълумотлар бирон бир жойда сақланади. Уй ёки машина сотиб олиш, қарз олиш, пул 
ўтказиш – бу оператсиялар бўйича барча маълумотлар қайд қилинади ва марказий 
равишда давлат муассасалари ёки хусусий компанияларнинг серверларига 
жойлаштирилади. Бу кўпинча суиистеъмол қилишга олиб келади - хоҳлаганда, ҳар 
қандай базага кириш ва унга тузатишлар киритишмумкин.
Блокчейн технологияси ушбу ёндашувни тубдан ўзгартирмоқда. Унинг моҳияти 
шундан иборатки, маълумотлар базаси бир жойда сақланмайди, балки минглаб, ҳатто ўн 
минглаб, баъзан эса миллионлаб компютерларга тарқатилади 
(6.6-расм).
6.6 - расм. Марказсизлаштириш ва тақсимланган сақланиши
Уларнинг барчасининг ишган чиқариш эҳтимоли жуда кам. Бу орада, ҳеч 
бўлмаганда тармоқда битта компютер ишлаб турса, блокчейнга асосланган тизим 
мавжуд бўлади.

---

17 
2.
Хавфсизлик ва ҳимояланганлик 
Юқорида айтиб ўтилганидек, ҳар қандай марказлаштирилган маълумотлар базаси 
бузилиши ва ўзгартирилиши мумкин. Блокчейн билан бу мумкин эмас.
Блоклардан бирини бузиш ва ундаги маълумотни ўзгартириш мантиққа тўғри 
келмайди, чунки барча блокларни бузиш керак ва бу жуда катта ҳисоблаш қувватини 
талаб қилади - чунки янги блокларда олдинги блоклар тўғрисидаги шифрланган 
маълумотлар мавжуд. Шунинг учун, бузишга уриниш тармоқнинг бошқа 
иштирокчилари томонидан сезилади.
Електрон рақамли имзо билан бир қаторда, 
хеш- функсия-ларидан 
фойдаланган 
ҳолда кучли шифрлаш алгоритми фирибгарликка тўсқинлик қилади. Имзо иккита 
калитдан фойдаланади - 
очиқ 
ва 
ёпиқ
. Биринчиси, имзонинг ўзини текшириш учун 
керак, иккинчиси уни яратиш учун ишлатилади ва махфийдир. Калитлар 
иштирокчиларга маълум маълумотларга киришни таъминлайди.
3.
Очиқлик ва шаффофлик 
Ҳамма маълумотлар базаси жамоат мулки ҳисобланади ва шунинг учун ҳар ким бу 
ёки бошқа блок маълумотларини кўриши мумкин. Бир фойдаланувчи пулни бошқа 
фойдаланувчига ўтказиши мумкин - агар хоҳласангиз, ҳамма бу ҳақда билиб олиши 
мумкин. Аммо ким пулни кимга ўтказганлиги сирлигича қолмоқда. Ушбу маълумотлар 
алмашув бевосита иштирокчилари учун мавжуд, агар улар ўзлари буни ошкор қилишни 
истамасалар.
4.
Ёзувнинг доимийлиги 
Янги маълумотларни ёзиб олиш учун блокчейн тугунларининг келишуви талаб 
қилинади. Бу сизга оператсияларни филтрлаш ва фақат қонуний транзактсияларни ёзиб 
олиш имконини беради. Хешни алмаштириш имконияти йўқ. Блокчейннинг ишлашига 
мисол 
(6.7-расм).
1. 
А 
мижоз пулни 
Б 
мижозига ўтказишмоқчи;
2. Транзактсиялар тармоққа ўтказилади ва блокларга йиғилади, ҳар бир блокда олдинги 
блокнинг 
рақами 
ва 
хеши 
мавжуд;
3. Блоклар тизимнинг барча иштирокчиларига текшириш учун юборилади;
4. Агар хато бўлмаса, ҳар бир иштирокчи ўз маълумотлар базаси блокига блок ёзади;
5. Блок 
блок занжирига 
қўшилади, унда аввалги барча оператсиялар ҳақида 
маълумотлар мавжуд;
6. Пул 
А 
мижозидан 
Б 
мижозига ўтказилади.

---

18 
6.7-расм. Блокчейннинг ишлаш схемаси
Ушбу тизим қандай ишлашини кўриб чиқайлик. Блокларнинг ушбу кетма-кетлиги 
(1-2-3-4-5-6) занжирдир, аянчли доира мас. Блокларнинг ҳар бирида маълум 
маълумотлар тўплами мавжуд.
Барча 
блоклар 
бир-бири билан боғланган. Янги маълумотлар тўплами фақат эски 
маълумотлар тўплами ёпилганидан кейин яратилиши мумкин.
Блокларни шакллантириш ва ёпиш 
6.8 - расмдан кўриниб турибдики, занжирнинг ҳар бир блокида маълум бир калит 
мавжуд. Калит шифрни очилгунга қадар блок ёпилмайди.
6.8 – расм. Блокларни шакллантириш ва ёпиш
Блок калитининг шифрни очиш 
майнерлар 
томонидан амалга оширилади.
Математик алгоритмларнинг компютер ечимида қурилган криптовалюталарни 
ишлаб чиқариш 
майнинг 
деб аталади. Ва бу билан шуғулланадиган шахсларни 
майнерлар деб 
айтишади.

---

19 
Криптовалюталарни аҳтарадиган 
майнерлар 
уларни видеокарталар ва 
протсессорларнинг қувватларидан фойдаланиб амалга оширадилар
. Улар, ўз 
навбатида, ҳисоблаш оператсияларини бажарадилар, уларнинг асосий мақсади блокка 
криптографик имзони 
хеш 
шаклида излашдир.
Уни олиб топиш биланоқ - блок ёпилади. Ва 
майнер 
бунинг учун 
криптовалюта шаклида мукофот олади.
Майнинг - Bitcoin тармоғида зарур ва муҳим жараён бўлиб, натижада 
қуйидаги вазифалар ҳал қилинади:
1.Блокчейнга 
янги транзаксия блокини 
ёзиш.
2.
Янги Bitcoin тангаларини 
чиқариш (емиссия).
3.Тармоқ иштирокчиларига (майнерлар) транзаксияларни қайта ишлаш ва янги 
блокни шакллантириш учун мукофот. 
4."51% ҳужум" дан ҳимоя қилиш, бу пул тармоғини барбод қилиш ва бошқаришга 
рўхсатсиз очиш уринишини иқтисодий жиҳатдан бефойда бўлишини таъминлайди.
5.
Тармоқдаги блокчейиннинг кўплаб нусхаларини сақлаш
. Бунинг сабаби шундаки, 
майнерлар янги транзаксияларни бошқариш учун блокчейннинг тўлиқ (сўнгги) 
версиясига эга бўлишлари керак.
Блокчейннинг ишлаши ва унинг хавфсизлиги майнерлар ва блокчейннинг бошқа 
иштирокчилари томонидан таъминланади. Занжирнинг ишини қўллаб-қувватлайдиган 
барча иштирокчилар бир-бирига тенгдир. Сервер ёки бирон бир протсессинг маркази 
йўқ. Ҳар бир блокчейн фойдаланувчиси хавфсизлик кафолати сифатида ишлайди. 
Блокчейн оператсияларни тўсиб бўлмайдиган қилиб қурилган.
Тармоқни марказлаштирмаслик, турли давлатлар ва юрис-диктсияларни (суд 
ваколатлари доираси) ваколатига эга бўлган субектлар ўртасида маълумотларни ўзаро 
келишув асосида воситачилар ёки тартибга солувчисиз узатиш имконини беради.
6.3.2. Блоcкчейн консенсус алгоритмлари
Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, блокчейн тўғрисидаги маълумотлар очиқ ва 
ошкора. Бу шуни англатадики, ҳар бир киши транзактсия тарихи ва у амалга оширилган 
йўлни кўриши мумкин. Битим ҳажми ҳақида маълумот ҳам очиқ. Бундай ҳолда, қабул 
қилувчи ва қабул қилувчининг шахси ошкор қилинмайди.
Бу блокчейннинг шаффофлигини билдиради
. Ҳар қандай транзаксия, аксарият 
тармоқ иштирокчилари томонидан маъқуллангандан кейин тасдиқланган деб эълон 
қилинади.
Транзаксияга рухсат бериш учун консенсус (
тармоқнинг барча иштирокчилари 
ўртасида келишувга эришиш ва унинг ишлашини таъминлайдиган механизм
) талаб 
қилинади. 
Блокчейнга бутун тармоқнинг ишончлилигини кафолатлайдиган махсус 
калитлар ёрдамида кириш мумкин. Ҳар бир фойдаланувчи бунга эга. 

---

20 
Калит – бу криптографик ёзувлар тўплами. У мутлақо ноёбдир, бу 
маълумотларнинг бузилиши ва хакерлик ҳужумларининг мумкин эмаслигини 
кафолатлайди. 
Бунинг учун бўзувчилар (хакерлар) тармоқдаги барча компютерларга 
кириш ҳуқуқига эга бўлишлари керак.
Блокчейннинг ҳуқуқий лаёқати ва ишончлилигини таъминлайдиган 
механизмлар – бу консенсус алгоритмлари.
Bitcoin блокчейнни пайдо бўлишидан олдин марказлаштирилмаган тўлов тизимини 
яратишга кўп уринишлар қилинган. Аммо уларнинг барчаси муваффақиятсизликка 
учради, чунки тўлов тизимни ишлаб чиқувчилар 
консенсусга э
ришиш муаммосини ҳал 
қила олмадилар.
Шартнома муносабатлари 
Консенсус
, умумий маънода, келишувга эришиш усулини англатади. Ягона 
бошқарув органи бўлмаган марказлаштирил-маган тизим бўлган блоcкчаинда 
консенсусга э
ришиш учун турли хил алгоритмлар ишлаб чиқилган.
Блокчейн тармоғида тизим иштирокчилари бир-бирига ишонадими ёки йўқми 
муҳим эмас. Улар барчани қизиқ-тирадиган муайян иш тамойилилари тўғрисида 
келишиб олишлари керак. Ва бу 
консенсус 
механизмининг бевосита вазифаси.
Блокчейндаги консенсус алгоритми – бу барча иштирок-чилар ўртасида келишувга 
эришиш ва тармоқнинг ишлашини таъминлашга имкон берадиган маълум математик 
қоидалар ва функтсиялар тўплами. Ҳозирда бир нечта турли хил консенсусга эришиш 
алгоритмлари мавжуд.
Proof – of – Work (PoW) алгоритми 
Ишни исботлаш механизмининг изоҳи 
Proof – of - Work(PoW) 
номининг ўзида 
ётади - 
Proof – of - Work(PoW) 
– 
Иш бажаришини исботлаш
. Транзактсияни 
текширишда иштирок этиш учун иштирокчилар бажарилган ишларни оммавий равишда 
исботлашлари керак. Ушбу қоида бузғунчи сохта иштирокчиларни яратган тақдирда 
тизимга ҳужумнинг олдини олади. Қанча кўп иш бўлса, кейинги блокни ишлаб чиқариш 
ва мукофотланиш учун кўпроқ имкониятлар. Қувват тўлиқ марказсизлаштириш ва 
анонимлик нуқтаи назаридан энг осон ва айни пайтда энг барқарор алгоритм 
ҳисобланади.
PoS алгоритми 
PoS
алгоритми (
Proof – of – stake
, эгасининг исботланиши, эгалик улушини 
тасдиқлаш) – бу криптовалюталарда ҳимоя қилиш усули бўлиб, унда иштирокчининг 
блокчейнда кейинги блокни ташкил қилиш эҳтимоли ушбу иштирокчига тегишли 
бўлган ушбу криптовалютани ҳисоб-китоб бирликлари уларнинг умумий сонидан 
иборат бўлган улушга мутаносиб.

---

21 
Ушбу усул 
Proof – of – Work (PoW)
усулига муқобил бўлиб, унда янада қувватли 
ускуналарнинг эгаси кейинги блокни яратишга кўпроқ эҳтимоли бўлади.
Ушбу усулдан фойдаланганда блокни шакллантириш алгоритми ускунанинг 
қувватига боғлиқ эмас, лекин катта эҳтимоллик билан блок ҳозирги баланси катта 
бўлган ҳисоб билан ҳосил бўлади. Масалан, умумий соннинг 1% эгаси бўлган 
иштирокчи ўртача 1% янги блокларни яратади [14]. Про - оф - Стаке механизми 
компания аксиядорлари ўртасида овоз беришга ўхшайди - энг кўп аксияга эга бўлган 
киши энг катта кучга эга бўлади.
DPoS алгоритми 
DPoS 
алгоритми (
Delegated Proof - of Steal
, улуш исботини ишончли вакили) 
транзаксиялар тезлигини ошириш ва блокчейн марказлаштирилмаган рағбатлантирувчи 
тузилишга хавф солмасдан блоклар яратиш мақсадида қурилган.
Ғоя шундан иборатки, ҳар бир фойдаланувчи ўз вакилларига - транзаксияларни 
тасдиқлайдиганларга овоз бериши мумкин. Вакиллар шахслари олдиндан маълум. Бу 
блокчейн соҳасидаги ютуқлари билан танилган обрўли одамлар бўлиши мумкин. Шуни 
таъкидлаш керакки, тизим овозларнинг 
оғирлигини 
ҳисобга олади. Муайян 
иштирокчининг 
криптовалютасиқанча 
кўп 
бўлса, 
у 
шунча 
транзактсияни 
тасдиқланишига кўпроқ таъсир қилиши мумкин.
PoI
алгоритми 
PoI алгоритми (
Proof – of – Importance
, муҳимлигини тасдиқловчи далил) - 
тармоқнинг қайси аъзолари блокчейнга блок қўшиш ҳуқуқини ва блок учун мукофот 
сифатида транзаксия комиссияларини олиш ҳуқуқини аниқлаш учун ишлатиладиган 
консенсус алгоритми.
Блокни қўшиш ва блокга киритиш транзактсиялар учун ундан комиссияларни 
(тўловларни) олишга вакил сифатида танлаш учун "муҳимлиги" рейтинги юқори бўлган 
аккаунтларнинг эҳтимоли кўпроқ бўлади.
Шуни таъкидлаш керакки, мавжуд консенсус алгоритмлари идеал эмас ва 
марказлаштирилмаган ёки қисман марказлаштирил-маган тизимда келишувга эришиш 
учун универсал усул мавжуд эмас. Ҳар бир механизм ўзининг афзалликлари ва 
камчиликларига эга.
6.3.3. Блокчейн қўллаш соҳалари
Блокчейн дунёдаги биринчи криптовалюта Bitcoin билан бирга пайдо бўлди.
В. Бутерин ва унинг ҳамкасблари иккинчи авлод криптовалюта билан боғлиқ 
бўлган 
Ethereum
криптовалюта блокчейнни яратиб, олдинга қадам ташлашди. Унинг 
ўзига хос тузиш хусусиятлари бор.

---

22 
Агар Bitcoin блокчейн дастлаб молиявий транзаксиялар учун моделлаштирилган 
бўлса, этҳереум ишлаб чиқувчилари дастурлаштирилган алгоритмларни бажарилиши 
мумкин бўлган ҳисоблаш 
тенгдош тармоғини 
амалга ошириш имкониятига эга 
бўлдилар. 
Улар 
ақлли 
ёки 
смарт - контрактлар 
деб номланади. Бундай 
смарт – 
контракт
ларнинг моҳияти шундан иборатки, уларнинг бажарилиши маълум 
шартлар бажарилганда юз беради.
Қандай бизнес – иловаларни блокчейн технологияси асосида яратилиши ёки 
аллақачон яратилишини кўриб чиқамиз. 
1. Ақлли шартномалар 
Тарқатилган бухгалтерия китоблар белгиланган шартларни бажарган ҳолда оддий 
шартномаларни кодлаш имконини беради.
Технологияни ривожлантиришнинг ҳозирги даражасида, содда функсияларни 
бажариш учун 
ақлли контракталар 
дастурлаштирилиши мумкин. Масалан, агар 
молиявий восита автоматик тўловларни амалга оширишга имкон берадиган блокчейн ва 
Bitcoin технологиясидан фойдаланган ҳолда маълум бир стандартга жавоб берса, 
контракт тўланиши мумкин.
2. Бирлашган иқтисодиёт
Uber ва Airbnb каби компанияларнинг ривожланиши алмашинув иқтисодиётининг 
муваффақиятини исботлади. 
Тенгдош тўловларни 
(дўстлар ва оила аъзоларига телефон 
ёки компютер орқали тўлаш) ўз ичига олган ҳолда, блокчейн томонларнинг бевосита 
ўзаро 
муносабатлари 
имкониятини 
очиб 
беради 
– 
бу 
ҳақиқатан 
ҳам 
марказлаштирилмаган алмашиш иқтисодиётига олиб келади.
3. Краудфандинг 
Kraudfanding
– бу бошқа одамлар ёки ташкилотларнинг саъй-ҳаракатларини 
қўллаб-қувватлаш учун ўз маблағлари ёки бошқа манбаларини, одатда Интернет 
орқали, ихтиёрий равишда биргаликда йиғадиган одамларнинг жамоавий 
ҳамкорлиги. 
Краудфандинг ташаббуси ривожланаётган бозор иқтисодиётини 
ривожлантиришга қаратилган. Одамлар маҳсулот ишлаб чиқаришда бевосита иштирок 
этишни хоҳлашади. Блокчейн бу қизиқ ишни янги даражага кўтаради, 
краудсордингливенчур фондларини яратиши мумкин. 
2016-йилда ана шундай тажрибалардан бири 
Ethereum 
платформасида 
марказлаштирилмаган автоном ташкилот (МАТ) икки ой ичида 200 миллион доллар 
йиғди. МАТ тажрибаси шуни кўрсатдики, блокчейн иқтисодий ҳамкорликнинг янги 
моделининг пайдо бўлишига олиб келиши мумкин.
4. Бошқарув 
Олинган натижалар тўлиқ ошкора ва омма учун очиқ бўлиб, тарқатилган 
маълумотлар базаси технологияси сайловларнинг ёки бошқа ҳар қандай турдаги 
овозларнинг тўлиқ шаффофлигини таъмин-лаши мумкин.

---

23 
Ethereum га асосланган ақлли контрактлар жараённи автоматлаштиришга ёрдам 
беради. Амалда, бу компанияни бошқариш рақамли активлар, захиралар ёки 
маълумотларни бош-қаришда мутлақо шаффоф ва текширилиши мумкинлигини 
англатади.
5. Етказиб бериш занжири аудити 
Истеъмолчилар тобора кўпроқ компаниялар ўз маҳсулот-ларига қўйган 
стандартларнинг талаблари ҳақиқат эканлигини билишни истайдилар. Дистрибютор 
регистрлари сотиб олган буюмларнинг ҳақиқийлигини текширишни осонлаштиради. 
Шаффофлик маҳсулот рақамига мос келадиган блокчейин санаси ва жойлашуви асосида 
вақтинчалик белги билан ажратилади.
Масалан, Буюк Британияда жойлашган Provenance компания бир қатор истеъмол 
маҳсулотлари учун етказиб бериш занжири текширувларини таклиф этади. Ethereum
блокчейндан фойдаланадиган Provenance пилот лойиҳаси Япон ресторанларида 
сотиладиган балиқларни Индонезиядаги етказиб берувчилар томонидан доимий 
равишда овлаб, сақлаб туришини таъминлайди.
6. Файл сақлаш 
Интернетда файлларни сақлашни марказсизлаштириш аниқ фойда келтиради. 
Тармоқ бўйлаб маълумотларни тарқатиш файлларни бузилишдан ёки йўқолишдан 
ҳимоя қилади.
Планеталараро файл тизими (IPFS) тарқатилган тармоқ қандай ишлашини 
тушунишни осонлаштиради. IPFS марказлаштирилган мижоз-сервер муносабатларига 
бўлган эҳтиёжни йўқ қилади. Тўлиқ марказлаштирилмаган веб-сайтлардан иборат 
Интернет, файлларни узатиш ва маълумотларни узатиш тезлигини ошириш имкониятига 
эга.
7. Интеллектуал мулкни ҳимоя қилиш 
Рақамли маълумотлар Интернет туфайли чексиз кўпайтирилиши ва кенг 
тарқатилиши мумкин.
Бу wеб-фойдаланувчиларга дунё бўйлаб бепул контентни 
беради. Бироқ, муаллифлик ҳуқуқи эгалари интеллектуал мулкни назорат қилишни 
йўқотдилар ва натижада молиявий зарар кўрдилар. Ақлли шартномалар муаллифлик 
ҳуқуқларини 
ҳимоя 
қилади 
ва 
Интернетда 
ижодий 
ишларни 
сотишни 
автоматлаштиради, файлларни нусхалаш ва тарқатиш хавфини йўқ қилади.
Блокчейндан фойдаланиш Интернетда интеллектуал мулкни тарқатиш учун 
тенгдош тизимларини 
яратишга ва улардан фойда-ланишга имкон беради.
Ушбу тизим интеллектуал мулк муаллифларига уларни тўғридан-тўғри 
аудиторияларга сотиш, шунингдек, ишлаб продюсерларга литсензиялар намуналарини 
бериш ва муаллифларга ажратмалартарқатиш имконини беради – бу барча вазифалар 
ақлли контрактлар 
ёрдамида автоматлаштирилган.

---

24 
Блокчейнларнинг криптовалютани бўлинган миқдорлар кўринишидаги тўловларни 
чиқариш қобилияти (микро тўловлар) блокчейн учун ушбу фойдаланиш ҳолати улардан 
кенг фойдаланиш учун Катта имкониятларга эга эканлигини англатади. 
8. Буюмлар Интернети (IoT) 
Буюмлар Интернети – бу баъзи турдаги электрон қурилмаларни тармоқ 
орқали бошқариш: масалан, омборхонадаги ҳаво ҳароратини назорат қилиш ва 
бошқалар.
Ақлли 
контрактлар 
тизимларни 
масофадан 
бошқариш 
тизимини 
автоматлаштиришга имкон беради. Дастурий таъминот, сенсорлар ва тармоқларнинг 
комбинатсияси 
обектлар 
ва 
механизмлар 
ўртасида 
маълумот 
алмашишни 
осонлаштиради. Натижада тизим самарадорлигини оширади ва харажатлар мониторинги 
яхшиланади.
Samsung, 
IBM 
va 
AT&T 
ишлаб 
чиқариш, 
технология 
ва 
телекоммуникатсиялар соҳасидаги энг машхур вакиллар 
буюмлар Интернетнинг 
(
IoT
) устун мавқеи учун курашмоқдалар.
Мавжуд операторлар томонидан бошқариладиган мавжуд инфратузилманинг 
табиий кенгайтмаси бўлган 
IoT
иловалари кенг имкониятларни таъминлайди: механик 
қисмларни 
профилактика 
қилишдан 
маълумот-ларни 
таҳлил 
қилиш 
ва 
автоматлаштирилган тизимларни кенг миқёсли бошқаришгача.
9. Микрораён микротармоқлари 
Блокчейн технологияси қўшни ҳудуддаги микротармоқлардан ишлаб чиқарилган 
қайта тикланадиган энергияни соти болиш ва сотиш имконини беради. Қуёш 
батареялари ортиқча энергия ишлаб чиқарганда, этҳереумга асосланган 
ақлли 
контрактлар 
уни автоматик равишда қайта тақсимлайди. Ушбу турдаги
Ақлли контрактлар
ни автоматлаштириш бошқа кўплаб дастурларга эга бўлади, 
чунки 
IoT
ҳақиқатга айланади.
10. Шахс аниқлашни 
(
identifikatsiya
) 
бошқариш 
Интернетда идентификатсияни янада самарали бошқариш учун эҳтиёж мавжуд. 
Шахсингизни тасдиқлаш қобилияти Интернетда амалга ошириладиган молиявий 
оператсияларнинг асосидир. Бироқ, wеб - тижорат билан боғлиқ бўлган хавф - 
хатарлардан ҳимоя чоралари мукаммал эмас.
Блокчейн технологияси шахсингизни тасдиқлашнинг илғор усулларини, 
шунингдек, шахсий ҳужжатларни рақамлаштириш имкониятини таклиф этади. 
Хавфсиз идентификатсия маълумотлари мавжудлиги, шунингдек, биргаликда 
фойдаланиш иқтисодиёти ўзаро таъсир ўтказиш учун муҳимдир. 
Рақамли идентификатсия стандартларини ишлаб чиқиш жуда мураккаб жараён. 
Техник муаммоларга қўшимча равишда, идентификатсия қилиш муаммосини универсал 
онлайн ҳал қилиш хусусий ташкилотлар ва давлат ўртасидаги ҳамкорликни талаб 
қилади.

---

25 
11. Маълумотларни бошқариш 
Бугунги кунда шахсий маълумотлар эвазига одамлар Фаcебоок каби ижтимоий 
тармоқлардан бепул фойдаланишлари мумкин. Келажакда фойдаланувчилар ўзларининг 
онлайн фаолияти яратадиган маълумотларни бошқариш ва сотиш имкониятига эга 
бўладилар. Кичик бўлинган ҳажмини осонликча тақсимланиши мумкинлиги сабабли, 
Bitcoin ёки бошқа криптовалюта ушбу турдаги транзаксиялар учун ишлатиладиган 
валюта бўлади.
12. Ерга эгалик ҳуқуқини рўйхатдан ўтказиш 
Жамоат реестрлари сингари блокчейин мулкни ҳисобга олишнинг барча турларини 
янада самаралироқ қилиши мумкин. Масалан, ерга эгалик. Уларни бошқариш одатда 
қиммат ва вақт талаб этади. Блокчейн асосида ер кадастри лойиҳалари бир қатор 
мамлакатларда аллақачон амалга оширилмоқда.
13. Аксиялар савдоси 
Аксиялар 
ҳисоб-китоблари самарадорлигини ошириш салоҳиятли биржа 
савдоларида блокчейндан самарали фойдаланишга имкон беради. Тенгдош битимларни 
амалга ошираётганда, савдони тасдиқлаш деярли бирданига айланади (уч кунлик 
ижродан фарқли ўлароқ). Бу, клиринг маркази, аудиторлар ва назоратчилар каби 
воситачиларнинг ушбу жараёнда иштирок этишига тўсқинлик қилаётганлигини 
англатади.
Австралия фонд биржаси (ASX), Франкфурт фонд биржаси (Deutsche Borse) ва 
JPX (Japan Exchange Group)
каби кўплаб фонд ва товар биржалари блокчейн 
хизматларини тақдим этиш учун прототип дастурлардир. Ушбу соҳада кашшоф 
Nasdaqning Linq платформаси бўлиб, у хусусий бозорда (одатда IPO бошланғичлари ва 
инвесторлар орасида) савдо қилиш учун мўлжалланган.
Блокчейннинг афзалликлари ва камчиликлари
Афзалликлари
Камчиликлари
Марказсизлаштириш 
- 
тармоқ 
аъзолари бир-бирига тенг бўлиб, 
тўғридан-тўғри 
маълумот 
алмашишлари мумкин
Миқёслилик – 
агар Bitcoin блокчейн Виса 
транзактсияларининг 
улушини 
ҳисобга 
оладиган бўлса, унда унинг ҳажми юзлаб 
терабайтларга етади
Ишончлилик - 
махсус шифрланган 
калитлардан 
фойдаланилганлиги 
сабабли маълумотларни алмаштириш 
ва хакерларнинг ҳужумлари чиқариб 
ташланади.
Фирибгарлик - 
блокчейн маълумотларини 
қайтариб бўлмайди. Шу сабабли, оператсия 
ҳатто хато билан бажарилган бўлса ҳам 
орқага қайтарилмайди.
Шаффофлик - 
барча блоклар ҳамма 
учун очиқ. Ҳар қандай оператсияни 
бажариш 
учун йўлни текшириш 
мумкин.
51% ҳужум - 
агар Bitcoin блокчейнда 
ҳисоблаш қувватининг 51% битта қурилмага 
тегишли бўлса, унда яхлитлик бузилади.

---

26 
Универсаллик - 
блокчейн нафақат молия соҳасида, балки ҳаётнинг бошқа 
соҳаларида (ҳуқуқ, кўчмас мулк) ҳам қўлланилиши мумкин.
Ўз-ўзини текшириш саволлари.
1. Блокчейн таърифини беринг.
2. «Блок» нима?
3. Блок таркибига нималар киради?
4. Ҳар бир кейинги блокни шакллантириш учун асос нима?
5. Қандай блокчейн турлари биласиз?
6. Блокчейн тамойиллари нимадан иборат?
7. Қандай қилиб блоклар ҳосил бўлади ва ёпилади.
8. "Майнинг" ва "майнерлар" нима?
9. Консенсус нима?
10. Қандай консенсус алгоритмларини биласиз?
11. Блокчейннинг қамрови қандай?
12. Блокчейннинг афзалликлари ва камчиликлари нимада?
6.4. Криптовалюта технологияси, олиш жараёни ва
майнинг фермалар
6.4.1. Криптовалюталар пайдо бўлиши ва тарихи
1982-йилда криптограф Devid Chaum харид қилинган товарлар ёки мижоз 
томонидан кўрсатилган хизматлар учун тўланган тўловлар тўғрисидаги маълумотни 
кузатишни таклиф қилди.
Савдо ва молиявий оператсияларни ишончли амалга ошириш учун Devid Chaum 
1989-йилда DigiCash корпоратсиясини ташкил этди, у биринчи аноним тўлов тизимини 
тақдим этди.
DigiCash тўлов тизими Интернет орқали транзактсияларни ўтқазиш хавфсиз усули 
эди. Ўша даврдаги аксарият тизимлар, шу жумладан Visa Mastercard, катта ҳажмдаги 
маҳсулотларни фақат электрон усулда қайта ишлаши мумкин эди. Бунга жавобан, тизим 
кичик транзактсияларни юборишга имкон берди.
DigiCash тўлов тизими Devid Chaum томонидан ишлаб чиқилган "кўр имзо" 
технологиясига асосланган эди. Кўр електрон рақамли имзо - электрон рақамли 
имзонинг (ERI) муҳим ўзгаришларидан бири бўлиб, унда имзо чекувчи имзоланган 
ҳужжатнинг мазмунини ишончли билмайди. Унинг асосий қўллаш соҳаси - банк 
сектори, шунингдек, электрон овоз бериш соҳаси.

---

27 
Електрон тўлов тизимларидан фойдаланишда банк доимо пул маблағларини ким, 
қаерда, қачон ва кимга ўтказганлиги тўғрисида тўлиқ маълумотга эга. Ушбу факт 
фойдаланув-чиларнинг шахсий ҳаётига катта таъсир кўрсатади.
Кўр электрон имзодан 
фойдаланиш тўловларнинг махфий-лигини таъминлайдиган 
шундай тўлов тизимларини яратишга имкон беради, аммо шу билан бирга 
фойдаланувчиларга зарурат туғилганда тўловларни амалга оширганликларини исботлаш 
имкониятини беради.
Електрон тўлов протоколларидаги 
кўр имзонинг 
асосий хусусиятлари 
қуйидагилардан иборат:
 учинчи томон транзаксия параметрларини аниқлашнинг мумкин эмаслиги;
 мижозга транзаксияни тасдиқловчи далилларни тақдим этиш имконияти;
 транзаксияни тўхтатиш қобилияти.
Рақамли валюталарни янада ривожлантиришда DigiCash тўлов тизими катта рол 
ўйнади. Бу муқобил электрон тўлов тармоқларини яратиш учун Интернет 
компютерларидан фойда-ланишга биринчи уриниш эди.
DigiCash тўлов тизими марказлаштирилди, яъни доимий нақд пул таъминоти учун 
банкларга эҳтиёж бор эди. DigiCash тўлов тизимининг модели Bitcoin ва бошқа мавжуд 
криптовалютяларни ўз ичига олган кейинги лойиҳаларнинг асосини ташкил этди.
Девид Чаум томонидан криптография соҳасидаги ишланмалар бугунги кунгача 
қўлланилади. У туфайли блокчейндаги транзаксиялар хавфсиздир.
1997-йилда америкалик криптограф 
Adam Bash HashCash 
технологиясини 
тавсифлади [28]. Ушбу технология спам билан курашиш ва 
DoS
- ҳужумларига қарши 
туриш учун - компютер тизимига хакерлик ҳужумини, уни муваффақиятсизликка олиб 
келиши учун, яъни тизимнинг виждонли фойдаланувчилари тақдим этилган тизим 
ресурсларига (серверларига) кира олмайдиган шароитларни яратишга қаратилган, ёки бу 
кириш қийин бўлади.
Кейинчалик, 
HashCash
хеш-блоклар занжири ва транзактсияларни тасдиқлаш 
алгоритмини такомиллаштирди. Кейинги йилларда блокчейн тармо-ғининг ишлаши 
шунга ўхшаш тамойилилар асосида қурилган.
1998-йилда криптограф Vey Day ўзининг номаълум, тарқатилган электрон пул 
тизими "b-money" - деб номланган ўз криптовалюта ғоясини таклиф қилди. 
Криптовалюта "b-money" нинг афзаллиги марказлаштирилмаган рўйхатга олиш реестри, 
транзаксияларга имзо қўйиш, шунингдек, Proof – of – work (PoW) тушунчаси эди. 
Кейинчалик Vey Day ғоялари биткоиннинг асосини ташкил этди [28].
Худди шу 1998-йилда, блокчейн технологиясининг асосчиси деб ҳисобланган 
криптография ва информатика соҳасидаги америкалик мутахассис Nik Szabo 
марказлаштирилмаган Bit Gold криптовалютани яратишга ҳаракат қилди.

---

28 
Bit Gold криптовалюта анъанавий молиявий тизимнинг самарасизлиги ва ҳисоб-
китоб воситаси сифатида қимматбаҳо метал-лардан фойдаланиш туфайли яратилган. Bit 
Gold криптовалютанинг яратилиши олтиннинг иқтисодий хусусиятларини кўпайтириш, 
шунингдек унинг хавфсизлик параметрларини оширишга уриниш бўлган.
Nik Szabo томонидан таклиф қилинган марказлаш-тирилмаган тармоқ 
фойдаланувчиларга жисмоний олтин таклиф қила олмайдиган валютанинг мустақиллик 
даражасини таклиф қилди.
Bit Gold молиявий модели фойдаланувчиларга бир қатор имтиёзларни тақдим этди. 
Хусусан, Nik Szabo бундай тизимнинг камида иккита асосий хусусиятини намойиш 
этди:
1.
Молиявий институтлардан мустақиллик
. Марказлаштирилмаган Bit Gold тармоғи 
орқали фойдаланувчилар транзактсиялар тузишда ёрдам бериш учун молиявий 
ташкилотга комиссия тўламасдан, томонлар ўртасида ишончни ўрнатмасдан хавфсиз 
транзакт-сияларни амалга оширишлари мумкин эди.
Bit Gold
тармоғининг ўзи фойдаланувчиларнинг балансини кузатиш ва қонуний 
транзактсияларни амалга ошириш учун зарур функтсионалликни таъминлайди. 
Тизимнинг ушбу хусусиятлари пул муомалалари ва уларни сақлаш молия 
институтларига боғлиқликни йўқ қилган ҳолда деярли ва мустақил равишда амалга 
оширилишини англатади.
2.
Турли мамлакатларда узлуксиз ишлаш
. Анъанавий молия тизимида кўпгина 
бўлинишлар мавжуд. Турли мамлакатларга пул юбориш бир неча кундан бир ойгача, 
охирги қабул қилувчига этиб боргунча давом этиши мумкин.
Бунинг сабаби шундаки, банклар ушбу молиявий маблағлар мўлжалланган манзилга 
этиб боргунга қадар бошқа молия институтларига пул юбориш учун жуда қаттиқ ва 
тартибга солинадиган жараёндан ўтиши керак. Bitcoin ва 
Bit Gold 
каби 
марказлаштирилмаган тармоқлар ушбу бирликларга муҳтож эмас ва бир неча дақиқалар 
ичида халқаро транзаксияларни амалга ошириш имкониятини беради. Кейинчалик Bit 
Gold ғояси Bitcoinда амалга оширилди ва иккала протокол ҳам ўхшаш архитектурага 
эга.
6.4.2. Криптовалютани асосий тушунчалари
Пул икки шаклда мавжуд:
 
нақд 
пул (банкноталар ва тангалар) ва 
нақд бўлмаган
;
 э
лектрон 
шаклда, уларнинг эгаларининг ҳисобварақларидаги ёзувлар шаклида.
Електрон валюта нафақат анъанавий пул муомаласини (доллар, евро, сўм ва 
бошқалар) қўллаб-қувватлабгина қолмай, балки рақамли валюталар деб аталадиган 
жойда ҳам қўлланилиши мумкин.
Рақамли валюталар хусусий, виртуал валюталар ёки электрон нақд пуллар деб ҳам 
аталади. Анъанавий валюталарга нисбатан рақамли валюта қўшимча ёки муқобил 
ҳисобланади.

---

29 
Криптовалюта – 
яқинда кенг оммалашган ва тарқалиб кетган виртуал 
валюталарнинг турларидан биридир.
Криптовалюта 
– бу криптографик технологиялар билан ҳимояланган рақамли 
валюта. Ушбу пул бирликларининг жисмоний ўхшашлиги йўқ, улар фақат 
виртуал маконда мавжуд.
"Криптовалюта" атамаси Bitcoin
технологияси ривожланганидан кейин 
фойдаланила бошланди. Бундай рақамли валютанинг оператсион маълумотлари очиқ.
Блок тузилишининг барқарорлиги криптография (рақамли имзо, очиқ калит ва 
бошқалар) томонидан қўллаб - қувватланади. Шунинг учун валютага “криптовалюта” 
номи берилди.
Криптовалюта элементи, coin
(танга) - ўзгартирилиши ва нусхаланиши мумкин 
бўлмаган блокларнинг шифрланган тўплами.
Криптовалюта афзалликлари ва камчиликлари 
Мавжуд молиявий воситалар билан таққослаганда, криптовалюталар 
қуйидаги афзалликларга эга [15]:
1.
Марказсизлаштириш
.
Кўпгина криптовалюталарни функсияси уларда ўрнатилган 
алгоритмга мувофиқ марказлаштирилмаган. Уларни давлат органлари назорат қилмайди 
ва барча алоқа марказлари бир хил ҳуқуқларга эга ва бир-бирига тенгдирлар.
Bitcoin каби тармоқларда, ҳатто ишлаб чиқувчилар ҳам уларнинг ишлаш 
алгоритмини ўзгартира олмайдилар.
2.
Транзаксион харажатларнинг пастлиги
.
Криптовалюта тизимидаги транзаксиялар 
P2P принтсипи асосида амалга оширилади, марказий бошқарув органи иштирокисиз. 
Тармоқни сақлаш харажатларини камайтириш, пул ўтказмалари учун комиссияни 
сезиларли даражада камайтириши мумкин.
Банк ва электрон тўлов тизимларидан фарқли ўлароқ, фойдаланувчилар комиссия 
миқдорини мустақил равишда белгилаш ва ҳатто уларсиз транзактсияларни юбориш 
имкониятига эга.
3. 
Тез тўловлар
. Криптовалюта транзаксиялари юқори ишлов бериш тезлигига эга. 
Бунга қўшимча равишда, блоcкчаин-га транзактсия қўшгандан сўнг, қайтариб 
бўлмайдиган ҳолга келади. Транзаксияларнинг қайтарилмаслиги ёзувларнинг 
қалбакилаштирилиши ва тизимдаги фирибгарликнинг олдини олишга имкон беради.
4. 
Махфийлик
. Махфийлик – бу криптовалюталар асосий афзал-ликларидан бири. 
Тизимдан фойдаланиш учун шахсий маълумотларни кўрсатиш шарт эмас, бу исм-
шарифни сақлашга ва харажатларларни ҳукумат, молия институтлари ёки маркетинг 
компанияларидан камайтиришга имкон беради.

---

30 
5. 
Тармоқ мижози ўз пулининг ягона эгаси
.
Ҳамёнда крипто тангаларига кириш фақат 
эгаси билан бирга бўлган 
шахсий калитни 
тақдим этиш орқали олиниши мумкин. Бу 
шуни англатадики, ҳеч ким ҳисобдаги тангаларни олиб ташлай олмайди ёки уларнинг 
ҳаракатини тўхтатмайди.
Криптовалюталар ўз капиталларини ҳимоя қилиш воситасига айланиши мумкин. 
Омонат сақланган банк ўзини банкрот деб эълон қилган бўлса ёки ҳукумат ўз 
мажбуриятларини виждонан бажармаётган бўлса, фақат пул ҳамёнига эга фойда-
ланувчи фойдаланувчини криптовалюта ҳамёнидаги маблағларни бошқариши мумкин. 
Улар унинг молиявий суғуртаси.
6. 
Маълумотларнинг ишончли ҳимояси
. Товарлар ва хизматларни тўлашда харидор 
ҳар доим унинг шахсий маълумотларини хавф остига қўяди, бу тўлов вақтида тўланиши 
ёки сотувчидан ўғирланиши мумкин ва кейинчалик эгасига қарши ишлатилиши мумкин. 
Криптовалютатранзаксияларида 
ҳеч 
қандай 
шахсий 
маълумотлар 
сотувчига 
узатилмайди, шунинг учун маълумот бузғунчиларнинг қўлига тушмаслигига амин 
бўлишингиз мумкин.
7. 
Инфлятсияга тобе эмас
.
Криптовалюталар инфлятсиянинг олдини олишнинг 
мураккаб механизмига эга. 
Хусусан, Bitcoin тармоғида инфлятсиянинг олдини олиш 
учун бир нечта хусусиятлар мавжуд:
 21 миллион танга билан чекланган эмиссия, уларни ўзгартириш мумкин эмас;
 янги тангалар ҳар 10 дақиқада қатъий равишда чиқарилади;
 ҳар 4 йилда тангалар эмиссияси икки баравар камаяди.
Ҳар бир криптовалюта тармоғида шунга ўхшаш усуллар мавжуд, бу маълум вақт 
ичида қанча тангалар мавжудлигини олдиндан аниқлаш имконини беради. Бундан 
ташқари, чиқиндиларни кўпайтириш бўйича ягона қарор қабул қиладиган назорат 
қилувчи орган йўқ.
Криптовалюталар афзалликлари шуни кўрсатадики, бу ривожланиш учун улкан 
салоҳиятга эга тараққий этган технология.
Аммо барча афзалликларга қарамай ҳар қандай технология каби, 
криптовалюталар бир қатор камчиликлардан холи эмас:
1.
Юқори нарх оралиғи
.
Бу уларнинг глобализатсия қилинишига халақит берадиган 
криптовалюта хусусиятларидан биридир. Ҳозирги вақтда криптовалюталар курси жуда 
ўзгарувчан бўлиб, қисқа вақт оралиғида кенг доирада ўзгариши мумкин.
2. 
Бузиш хавфи
.
Криптовалюталар рақамли шаклда мавжуд бўлганлиги сабабли, улар 
кибер жиноятчиларнинг ўлжасига айланиши мумкин. Криптовалюта хизматлари 
ўғирланишнинг олдини олиш учун юқори даражадаги хавфсизликка эга бўлиши керак.
Шунингдек, криптовалюта тармоқлари тармоқ кучининг катта қисми бир 
кишининг қўлида бўлганида ва у битимлар тўғрисида мустақил равишда қарор қабул 
қилиш ҳуқуқига эга бўлган 51% деб аталадиган ҳужумга дучор бўлади.

---

31 
6.4.1-жадвал. Криптовалюталарни афзалликлари ва камчиликлари 
Криптовалюталарни афзалликлари 
Криптовалюталарни камчиликлари 
Криптовалюталар фойдаланувчиларга тез ва 
хавфсиз транзаксияларни амалга оширишга 
имкон беради
Учинчи 
томон 
криптовалюталарни 
сақлаш хизматлари ҳар доим ҳам 
хавфсизлик даражасига эга эмас, бу 
уларни хакерлар томонидан ўғирлашдан 
ҳимоясиз қилади
Криптовалюталардан 
фойдаланганда, 
блоcчейн реестрининг очиқлигига қарамай, 
сиз мутлақо махфийлигингизда қолишингиз 
мумкин
Аноним бўлиб қолиш қобилияти рақамли 
тангаларни соя иқтисодиёти ва ноқонуний 
битимлар 
учун 
жозибадор 
тўлов 
воситасига айлантиради
Криптовалюталар марказлаштирилмаган ва 
танга 
эгаларини 
ягона 
эгасига 
айлантирадиган аниқ бошқарув органига эга 
эмас.
Кўпгина мамлакатларда криптовалюталар 
ноқонуний бўлиб қолмоқда.
Улар учун қонунчилик базаси нимадан 
иборат бўлиши ҳозирча аниқ эмас, аммо 
ишонч билан айтиш мумкинки, уларга 
солиқ солиш қийин
Криптовалюта транзактсиялари паст нархга 
эга
Бугунги кунга келиб, рақамли тангалар 
ҳали кўпгина дўконларда тўлов сифатида 
қабул қилинмайди
Ҳар ким 
майнинг 
билан шуғулланиши ва 
криптовалюта ишлашни бошлаши мумкин
Майнинг криптографик функтсияларни 
топиш учун фойдаланиладиган қувватли 
ҳисоблаш ускуналарининг мавжудлигини 
талаб қилади
Криптовалюта 
бозори 
шаклланиш 
босқичида, бу уни юқори рентабеллик 
истиқболига 
эга 
инвеститсия 
учун 
жозибадор майдонга айлантиради
Бозор нархлари оралиғининг юқори 
ўзгарувчанлиги юқори хавфлар билан 
боғлиқ
Барча битимлар блокларга қўшилади ва 
доимий туради, бу уларнинг қалбакилигини 
олдини олади
Барча 
транзаксиялар 
қайтариб 
бўлмайдиган хусусиятга эга ва юборилган 
пуллар қайтарилмайди
Криптовалюталар 
ишончли 
тарзда 
криптографик усул билан ҳимояланган.
Блокчейн реестрини ўзгартириш мумкин 
эмас ва тангаларни қалбакилаштириш 
мумкин эмас. Bitcoinнинг бутун мавжудлиги 
давомида бирорта ҳам бўзиш бўлмаган
Криптовалюталар - рақамли код бўлиб, 
унда хатоларга йўл қўйилиши мумкин, бу 
тизимларни заифлаштиради.
Шунингдек, 51% назарий ҳужум хавфи 
мавжуд

---

32 
6.4.3. Криптовалюта ишлаш жараёни ва майнинг фермалар
Майнинг – криптовалютани ишлаш энг кенг тарқалган усули ҳисобланади. 
Майнинг – бу турли хил мураккабликдаги криптографик вазифаларни ҳал қилишдир. 
Bitcoin протоколидаги бундай криптографик вазифа 
Нонcе 
деб номланган параметрни 
танлаш вазифасидир [35]: 
яратилган блокнинг сарлавҳасига қўшилиб, 
Битс 
форматида ёзилган 
нол битларнинг 
сонидан бошлаб 
хеш - кодни 
берди: 
бу берилган 
Диффиcултй 
катта сонига кичик (<) ёки тенг (=) га тенг келадиган 
хешни олиш: 
Бошқача қилиб айтганда, ҳосил бўлган блокка шундай қисқа Нонcе 
маълумотларини қўшиш керак, шунда блокнинг 
хеш - коди 
бир нечта нолдан 
бошланади: 
Ушбу масалани фақат кўп сонли турли хил 
Nonce
параметрларини 
қайта кўриб 
чиқ
и
ш 
орқали ҳал қилиш мумкин. Бу жуда меҳнаткаш ва катта ҳисоблаш қувватини 
талаб қилади. Ушбу масалани биринчи бўлиб бажарган
майнер 
криптовалютани олади.
Ушбу криптографик масаланинг ечимининг тўғрилигини текшириш оддий - 
топилган 
Nonce
параметри қўшилган блокнинг 
хеш- кодини 
ҳисоблаш учун ША-256 
хеш- функтсиясини ҳисоблаш алгоритмидан фойдаланиш керак.
Шундай қилиб, Bitcoin тармоғидаги тугунлар ўртасида консенсусга 
эришилади ва блокчейнга янги блок ёзилади.
Криптовалютани ишлаш учун 
майнинг 
фермаларидан фойдаланилади (6.4.1-расм):
6.4.1-расм. Криптовалютани ишлаш учун майнинг фермаси 

---

33 
Майнинг фермаси 
– бу ўзаро боғлиқ ва виртуал валютани ишлаб олувчи 
қисмлар тўплами.
Майнинг фермалар 
бутунлай бошқа таркибий қисмлардан иборат бўлиши 
мумкин: видео карталар, протсессорлар, қаттиқ дисклар, фақат қазиб олиш учун 
яратилган махсус ускуналар.
Хозирги кунда, кўпчилик майнерлар, бир-бирига боғланган бир нечта видео 
карталар 
майнинг фермаси 
тушунчасини англатади. Шундай 
майнинг фермалари 
фақат 
битта вазифани бажариши мумкин - унинг ҳисоблаш кучидан фойдаланган ҳолда 
криптовал-ютаниишлаб олиш.
Майнинг фермани 
иши майниннинг қайси турини танлашига боғлиқ. Биринчи 
майнинглар 
статсионар компютерларда амалга оширилди, уларда криптографик 
вазифаларни ҳал қиладиган махсус дастурлар ўрнатилди.
Тармоқ иштирокчилари сонининг кўпайиши билан битта компютернинг қувватии 
етарли эмас эди. Фақат 
майнинг 
учун мўлжалланган микросхемалар (чиплар) мавжуд 
эди, улар қўшимча равишда тизим блокига ўрнатилди.
Кейинчалик, фақат битта вазифани – криптовалюта 
майнингни 
ҳисоблаш учун 
ASIC
чипи ишлатилди.
Вақт ўтиши билан бошқа 
майнинг 
усуллари пайдо бўлди.
Енг оммабоп ва ҳали ҳам мавжуд видео карталарда 
майнинги 
(
GPU
- майнинг). 
Майнинг учун фермалар – бу қуйидагиларни ўз ичига оладиган тизимдир.
 4-6 та видео карталар.
Видео картанинг тури ферма яратиладиган криптовалютага 
боғлиқ.
Ҳисоблаш алгоритмига қараб, баъзи ҳолларда NVIDIA видео картаси 
тезроқ ишлайди, бошқаларида - AMD. Dual-майнинга (бир вақтнинг ўзида 
иккита криптовалютаниишлаб олиш) имкон берадиган видео карталар мавжуд
(Ethereum ва бошқа криптовалюталарни ишлаш);
 ҳар бир ферма ва сервер учун қувват блоки;
 асосий карта (мотҳербоард);
 криптовалюталарни сақланадиган қаттиқ диск;
 вентиляторлар (кулерлар);
Майнинг фермаси 
куну тун ишлайди. Бир фермада ўртача электр энергияси 1 
кВт / соатни ташкил қилади.
Криптовалюта ишлаб олиш тахминан ҳар 10 дақиқада содир бўлади. Бу вақт ичида 
мавжуд бўлган барча тармоқ 12,5 биткоиндан кўп бўлмаган пул ишлай олади.
2009-йилда Bitcoinни 
майнинги 
бошланганида, блокни тўлдириш учун мукофот 50 
Bitcoinсни ташкил этди; 2012-йилда мукофот 25 тангага, 2016 йилда эса 12,5 тага 
туширилди.

---

34 
Бундай икки баравар камчиликлар мунтазам равишда рўй беради; кейингиси 
тахминан 2020-йилга режалаштирилган - ундан кейин мукофот ҳажми 6,25 Биткоинга 
туширилади.
Майнинг билан бир қаторда, криптовалютани ишлаш мумкин бўлган бошқа 
кўплаб содда усуллар ҳам мавжуд. Улардан баъзиларини кўриб чиқайлик:
Кранлар 
– Кичик вазифаларни бажариш учун Bitcoin ва Бошқа тангаларни тарқатиш 
хизматлари: масалан, тизим фойдаланувчиси кимлигини аниқлаш учун ишлатиладиган 
компютер тести: одам ёки компютер (
cаптч
), wеб-серфинг ва бошқалар.
Baunti 
– бу янги ISO лойиҳаларини (криптовалюталар ёрдамида инвеститсияларни жалб 
қилиш шакли) жойлаштириш (постинг), репостинг, пул ўтказиш орқали реклама қилиш 
жараёни.
Биринчидан, 
токенларни 
(фойдаланувчининг ахборот хавфсизлигини таъминлаш учун 
мўлжалланган қурилма) бепул оласиз, бу яқин орада тўлиқ ҳуқуқли криптовалюта 
бўлади.
Bitcoin ва бошқа муқобил криптовалюталар (
алтcоинс
) ни осонгина сотиб олиш 
мумкин. Онлайн версияда, бу криптовалюта биржалари, валюта алмашиш шахобчалар 
ёки ҳатто тўғридан-тўғри амалга оширилади. VISA, Mastercardl ёки баъзи электрон 
ҳисобварақларда маблағ бўлса кифоя.
Нақд пулни 
криптоматларда 
олиш мумкин. Улар анъанавий терминаллар билан бир 
хил тамойил асосида ишлайди.
6.4.4. Криптовалюталар турлари ва хусусиятлари
Криптовалюталарни ҳар бирининг капиталлашишини кузатишга имкон берадиган 
CoinMarketCap
хизмати [36] маълумотларига кўра, ҳозирги вақтда дунёда бугунги 
кунда 1607 дан ортиқ рақамли пул турлари мавжуд.
2019-йил учун криптовалюта бозорининг умумий капиталлашуви - 194 839 570 114 
долларни ташкил этди. 6.4.2-жадвалда бозор капиталлашуви бўйича энг яхши 20 
криптовалюта берилган [31].
6.4.2-жадвал. Бозор капиталлашуви бўйича криптовалюталар рейтинги 
№
Номи
Бозор 
капиталлашуви
Нархи
1 
Bitcoin 
$136 105 069 616 
$ 7 522,84 
2 
Ethereum 
$16 309 633 049 
$149,83 
3 
XRP
$9 870 579 977 
$ 0,228033 
4 
Tether 
$4 114 267 548 
$1,00 
5 
Bitcoin Cash 
$3 867 091 990 
$212,98 
6 
Litecoin 
$2 903 018 360 
$45,50 
7 
EOS 
$2 575 365 114 
$2,73 

---

35 
8 
Binance Coin 
$2 434 892 051 
$15,65 
9 
Bitcoin SV 
$1 734 811 633 
$96,01 
10 
Stellar 
$1 117 259 603 
$0,055710 
11 
Tezos 
$1 060 449 306 
$1,61 
12 
Cardano 
$992 605 936 
$0,038285 
13 
TRON 
$969 483 653 
$0,014539 
14 
Monero 
$935 158 825 
$53,91 
15 
UNUS SED LEO 
$912 355 831 
$0,912813 
16 
Cosmos 
$739 163 445 
$3,88 
17 
Chainlink 
$721 086 740 
$2,06 
18 
Huobi Token 
$682 227 614 
$2,83 
19 
NEO 
$633 598 884 
$8,98 
20 
IOTA 
$578 086 795 
$0,207980 
Енг машҳур ва ишончли криптовалюта хусусиятларини кўриб чиқамиз. 
1.
Bitcoin
Bitcoin энг машҳур криптовалютаси. Ташқи кўриниши билан Bitcoin бошқа барча 
шунга ўхшаш валюталарнинг ривожланишига асос яратди.
Bitcoinни яратувчи ўзларини Сатоши Накамото деб атай-диган анонйм дастурчилар 
гуруҳидир. Шуни таъкидлаш керакки, Bitcoin яратувчилари бошқа мутахассисларга шу 
асосда янги турдаги криптовалюталарни яратишга имкон берадиган ўзларининг очиқ 
кодларини қолдирдилар.
Унинг асосий хусусиятлари қуйидагилардан иборат.
 Bitcoin P2P технологиясидан фойдаланади;
 Bitcoin ҳеч қандай назорат органи ёки марказий банксиз ишлайди;
 Tранзактсияларни қайта ишлаш ва эмиссия тармоқ иштирокчилари томонидан 
биргаликда амалга оширилади;
 Bitcoin очиқ манба;
 Унинг архитектураси бутун дунёда танилган, ҳеч ким Bitcoinга эгалик қилмайди ва 
бошқармайди.
Ҳар ким тармоқ аъзоси бўлиши мумкин. Ўзининг ноёб хусусиятлари туфайли 
Bitcoin машҳур тўлов воситасига айланди. Bitcoinни эмиссияси 21 миллион доллар 
билан чекланган.

---

36 
2.
Ethereum
Ethereum
марказлаштирилмаган дастурларнинг блокчейнига асосланган ва 
ақлли 
контрактлар 
асосида ишлайдиган марказлаштирилмаган онлайн хизматларни яратиш 
учун платформа. Ягона марказлаштирилмаган виртуал машина сифатида амалга 
оширилади. Бу Bitcoin Magazine журнали асосчиси Виталий Бутерин томонидан 2013-
йил охирида таклиф қилинган.
Очиқ платформа сифатида 
Ethereum
блокчейн технологиясини жорий қилишни 
сезиларли даражада осонлаштиради, бу Microsoft, IBM ва Acronis каби йирик дастурий 
таъминот ишлаб чиқарувчиларининг қизиқишини очиб беради.
Ethereum
ўртасидаги асосий фарқлардан бири унинг очиқлиги. 
Ethereum 
ни 
яратиш учун ишлатиладиган тил ҳар қандай дастурни ёзиш учун ва мавжуд дастурлаш 
тилларидан исталганидан фойдаланиш учун ишлатилиши мумкин.
Бошқа криптовалюталадан фарқли ўлароқ, 
Ethereum
нафақат тўловлар билан 
чекланиб қолмай, балки, масалан, 
ақлли контракт-лардан 
фойдаланган ҳолда 
ресурсларни алмашиш ёки активлар билан битимларни рўйхатдан ўтказиш воситаси 
сифатида ишлатилади.
Қўллаш тузилмасининг мустаҳкамлиги туфайли уни энг муҳим сеcторларда - 
транспорт ёки соғлиқни сақлаш соҳасида қўллаш мумкин.
3.
Litecoin 
Ушбу валютани илгари Googleда ишлаган дастурчи Charli Li яратган. 
Litecoin
2011-
йилда ишга туширилган. Криптовалютани яратишнинг асосий ғояси Bitcoin олтин билан 
таққосланишига ўхшаб рақамли молия бозорида кумуш билан таққослаш ўзига хос 
аналогга айлантириш эди. 
Litecoin
– бу бир ҳил даражадаги Интернет-валютаси бўлиб, у дунёнинг исталган 
нуқтасига деярли нолга тенг тўловларни ўз ичига олади. 
Litecoin
– бу тўлиқ 
марказлаштирилмаган очиқ манба, глобал тўлов тармоғи. 
Bitcoin билан таққослаганда, 
Litecoin 
транзаксияни тасдиқлаш вақти тезроқ (2,5 
дақиқа) ва сақлаш самарадорлиги юқорироқ.
Саноатнинг муҳим қўллаб-қувватлаши, савдо ҳажми ва ликвидлиги билан 
Litecoin 
Bitcoinга қўшимча равишда тижорат учун тасдиқланган воситадир. 
Litecoin 
ни 
эмиссияси 84 миллион доллар билан чекланган.

---

37 
4.
Ripple 
Ripple 
бир вақтнинг ўзида Bitcoinга қўшимча сифатида яратилган, аммо 
тўғридан-тўғри рақобатлашадиган валюта бўлмаган марказлаштирилмаган 
криптовалюта. 
Таржимада, Ripple криптовалюта "
тўлқин
" деган маънони англатади, 
яъни ушбу валютани яратишдау бутун экотизимни ривожланишига ҳисса қўшади деб 
тахмин қилинган. 
Мутахассисларнинг таъкидлашича, Ripple қатъий тақсимланган реестрга эга 
бўлган 
тенгдош тизими
, аммо Bitcoin билан ташқи ўхшашликка қарамай, ушбу 
криптовалюта бир неча туб фарқларга эга:
1.Ripple криптовалюта энг юқори Транзаксия тезлигига эга. Ҳозирда Ripple билан 
ишлаш тезлиги жиҳатидан солиштирадиган бирон бир тизим ёки бошқа валюта йўқ.
2.Ripple нафақат хакерлик ҳужумларидан, балки кибер ҳужумлардан ҳам юқори 
даражадаги ҳимояга эга, бу эса валютани бузиш ёки ноқонуний олиш эҳтимоллигини 
англатади.
3.Ripple тангаларига инфлятсия таъсир этмайди. Бунга эски тангаларни муомаладан 
чиқиб кетиши билан янги тангалар бир хил ҳажмда яратилиши орқали эришилади.
4.Транзаксия тўловини бошқа криптовалюталари билан таққосласанса, Ripple 
транзаксия нархи минимал бўлади.
5.Тизим ичида сиз нафақат валюталарни, балки қийматларни ҳам алмашишингиз 
мумкин.
6.Транзаксияни эълон қилингандан сўнг уни таҳрирлаш ёки бекор қилиш имконияти.
5.
Tether 
Tether 
– бу Tether Лимитед томонидан чиқарилган фиат билан боғлиқ бўлган 
криптовалюта.
Tether
, Bitniin BTC--дан фарқли ўлароқ, Omni Layer протоколи орқали 
блоcкчаиндан фойдаланади
. Omni Layer протоколи блокчейн билан ўзаро ишлайдиган, 
Bitcoinга асосланган криптовалюта токенларининг чиқарилиши ва қайтарилишини 
таъминлайдиган очиқ манбали дастур.
Tether валютаси 100% Tether платформасидаги захира ҳисобварағидаги ҳақиқий 
хорижий валюта активлари билан таъминланади. Tether Limited компаниясининг хизмат 
кўрсатиш шартларига мувофиқ криптовалютани миллий валюталарга сотиб олиш ёки 
алмаштириш мумкин.

---

38 
Блокчейн технологиясидан фойдаланган ҳолда, Tether фойдаланувчиларга доллар, 
евро ва иеналарга боғланган рақамли токенларни сақлаш, юбориш ва қабул қилиш 
имконини беради. Bitcoin рақамли активларнинг глобал бозор қийматининг қарийб 70 
фоизини ташкил қилади. Бироқ, кунлик ва ойлик савдолар ҳажмига кўра [36], Bitcoin 
криптовалюта етакчи эмас, балки бозор капиталлашуви Биткоинга нисбатан 30 баравар 
кам Tether.
2018-йилда Tether нинг савдо ҳажми Bitcoin нархидан кунига 21 миллиард долларга 
ошди. Мутлақ рекорд 2018-йил май ойида ўрнатилди, бунда USDT (Tether cryptocurrency 
token) кунига 31 миллиард долларни рекорд даражадаги айланмани қайд этди. 
6.4.3-жадвалда энг машҳур криптовалюталарни асосий кўрсаткичлари 
берилган.
6.4.3-жадвал. Енг машҳур криптовалюталар кўрсаткичлари 
Ишлаб 
чиқарил- 
ган йили 
Номи 
Белгиси 
Асосчиси 
Хеш–
функтсия 
Блокни 
тасдиқлаш 
алгоритми 
2009 
Bitcoin 
BTC, 
XBT 
Сатоси 
Накамото 
SHA-256d 
PoW 
2015 
Ethereum 
ETH 
Vitaliy 
Buterin 
Ethash 
PoW 
2013 
XRP 
(Ripple) 
XRP 
Chris Larsen 
&Jed 
McCaleb 
ECDSA 
«Consensus» 
2017 
Bitcoin 
Cash 
BCH,BC
C 
- 
SHA-256d 
PoW 
2011 
Litecoin 
LTC 
Charles Lee 
Scrypt 
PoW 
Ўз-ўзини текшириш саволлари.
1. Криптовалютани тавсифловчи тушунчаларни келтиринг.
2. Криптовалюта қандай афзалликлари ва камчиликлари мавжуд?
3. Қандай қилиб криптовалюта ишлаб олинади?
4. Майнинг ва майнер нима?
5. Блокчейин блокида қандай маълумотлар мавжуд?
6. Криптовалюта турлари ва хусусиятлари қандай?