Rivojlangan darslik lotin tayyor doc

11.3. Iqtisodiy o`sish va ekstensivlik 
 
Xitoyda xususiy sektorni yuzaga keltirish va umuman iqtisodiy o`sishni 
ta’minlash tubdan farqlanadi. Bunga o`xshash mamlakatni yo`q desa ham bo`ladi. 
Albatta xususiy sektorni paydo bo`lishini, bozor iqtisodiyotining shakllanishi mavjud 
tizimni yo`q qilish va uning o`rniga va hisobiga yuzaga kelgani yo`q. Sobiq 
sotsialistik iqtisodiy mamlakatlardagi iqtisodiy o`zgarishga hech o`xshatib bo`lmaydi.
To`g`ri, mavjud siyosiy tizimni saqlagan xolda asta-sekin islohat usullari 
Yugoslaviya, Vengriya kabi mamlakatlarda tajriba qilib ko`rilgan.Iqtisodiy islohatga 
sobiq SSSrda ham harakat qilib ko`rilgan. Lekin 90 – yillar oxiriga kelib sobiq 
partiya-davlat tizimlari falokatga uchrab, iqtisodiy jarayonlarni nazorat etish imkonini 
to`la qo`ldan berib, rejalashtirish tizimlari yemiriladi. Bular esa bozor institutlari 
bilan almasha olmagan. Chunki bular tayyor emas edi. Jarayon juda keskinlik bilan 
davom etib, yemirilish birdaniga ro`y beradiyu, o`rniga yangisi tayyor emas edi. 
Shuning uchun ham bularda asta-sekinlik, ketma-ketlik uchun sharoit va buning 
uchun siyosiy-iqtisodiy muxit yo`q edi.
Eng muhimi shuki, Xitoy iqtisodiyoti umuman boshqacha xususiyatlarga, 
boshqa sifatli tomonlarga ega bo`lib, bu qolgan o`tkinchi mamlakatlarga 
o`xshamaydi. Sobiy SSSR asosidagi yangi mamlakatlar – SMD va Sharqiy yevropa 
mamlakatlari yuqori darajali industrial mamlakatlar bo`lsa, Xitoy uchun hozirgacha 
ham industriallashtirish jarayoni kelajak vazifasi bo`lib, uning boshlang`ich 
pog`onasidadir va 80 foiz aholi qishloqda istiqomat qilib keladi. Xitoyda iqtisodiy 
rivojlanishni faollashtirish uchun butunlay boshqacha rezervlar bo`lib, erkinlikka 
chiqarish yo`li bilan dehqonchilik xo`jalik g`ayratini ishga solib, qishloq xo`jaligi 

---

279
ishlab chiqarishini rag`batlantirish orqali erishilish sharoitlari mavjud edi. YOki 
bo`lmasa tarixda bo`lganidek, qishloq aholisini ommaviy ravishda ko`chirib, 
industriyani shakllanishida foydalanish mumkin. Lekin arzon va ortiqcha ish 
kuchining mavjudligi bundan ham boshqacha va oson yo`lni belgilab beradi. arzon va 
juda ko`p ish kuchi sanoat ishlab chiqarishni yuzaga keltirish imkonini beradi. Bu 
boshidanoq eksportga atalgan va jahon bozoida narx-navo raqobatbardoshligiga ega 
sanoatni yaratish imkoniga ega bo`lgan. Bu omillar Xitoycha o`zgarish tizimini 
belgilab beradi. Yuqorida esga olgan mamlakatlarga nisbatan xususiy sektorni davlat 
sektori asosida, xususiylashtirish yo`li bilan emas, balki u bilan bir qatorda nodavlat 
ukladni birlamchi industrlashtirish davrida 
yuzaga keltirish mumkin.
Bundagi iqtisodiy o`sish intensiv yo`l 
asosida bo`lmay, ekstensiv yo`l bilan am alga 
oshadi, yangi xo`jaliklar tuzish, qo`shimcha 
ish kuchi jalb etish hisobiga bo`ladi. Chunki 
bunday 
resurslar 
Xitoyda 
juda 
katta. 
Aytganimizdek, millonlab dehqonchilikda ish 
kuchini ishlatish imkoniga ega bo`lmaganlar 
mavjud. Shu bilan birga mahalliy xomashyo, 
ishlab chiqarish materiallari ham nisbatan 
yetarli darajadadir. 
Xususiy sektorning ommaviy ravishda 
yuzaga kelishi oddiy xo`jaliklar tuzish 
hisobiga yuz beradi. Oddiy mehnat qurollari, 
past texnik darajali mehnat vositalari asosida 
tashkil topadi. Bu esa o`z navbatida katta 
kapital xarajatlarni talab etmaydi. Xitoy 
sharoitida bularni 
xususiy jamg`armalar 
hisobiga yaratish mumkin bo`ladi. Xitoy 
iqtisodiyoti va sanoatining to`xtovsiz o`sib 
Xit
о
y 
х
ududi uchun t
а
biiy sh
а
r
о
itd
а
, 
t
а
rixiy riv
о
jl
а
nishid
а
ахо
li v
а
xo`j
а
lik 
g
ео
gr
а
fiyasid
а
k
а
tt
а
f
а
rql
а
r b
о
r. 80 - yill
а
r 
b
о
shid
а
r
а
yonl
а
r to`rini q
а
yt
а
ishl
а
b chiqish 
b
о
shl
а
ndi, uni 
а
s
о
sid
а
m
а
ml
а
k
а
t xududini 3 
t
а
z
о
n
а
g
а
bo`lish et
а
r 
е
di: Sh
а
rqiy, 
Ма
rk
а
ziy, G`
а
rbiy. 
1. 
К
uchli iqtis
о
diy Sh
а
rqiy z
о
n
а
yangi, 
ilmt
а
l
а
b 
t
а
rm
о
ql
а
r 
v
а
s
а
n
оа
t 
ishl
а
b 
chiq
а
rishid
а
ch
е
t 
е
l k
а
pit
а
l qo`yilm
а
l
а
rini jlb 
е
tishd
а
, 
е
ksp
о
rt t
о
v
а
rl
а
r ishl
а
b chiq
а
rishd
а
et
а
kchi bo`lishi k
е
r
а
k. Uning t
а
rkibig
а
8 t
а
d
е
ngiz bo`yi pr
о
vinsiyal
а
ri v
а
m
а
rk
а
zg
а
bo`ysinuvchi b
а
rch
а
sh
аха
rl
а
r - Sh
а
nx
а
y, 
P
е
kin, 
Т
yanszin kir
а
di. Uning riv
о
jl
а
nishi 
"m
а
xsus iqtis
о
diy z
о
n
а
" sh
а
kll
а
nishi bil
а
n 
b
о
g`liq. Und
а
ch
е
t 
е
l v
а
Xit
о
y k
а
pit
а
ll
а
ri 
to`pl
а
nib ilmt
а
l
а
b t
а
rm
о
ql
а
r - 
е
l
е
ktr
о
nik
а
v
а
е
l
е
ktr
о
t
е
xnik
а
yoki yuq
о
ri f
о
yd
а
k
е
ltiruvchi 
- to`qim
а
chilik, tikuvchilik, 
о
ziq - 
о
vq
а
t 
s
а
n
оа
tl
а
rini k
е
yingi riv
о
jl
а
nishini b
е
lgil
а
b 
b
е
r
а
di.
К
uchli ijtim
о
iy v
а
ishl
а
b chiq
а
rish 
struktur
а
si t
а
shkil 
е
tilm
о
qd
а
. Und
а
n t
а
shq
а
ri 
ch
е
t 
е
l k
а
pit
а
ll
а
ri uchun 14 t
а
p
о
rtl
а
r
о
chilg
а
n, X
а
yn
а
n 
о
r
о
li v
а
Y
а
nszi, Chjusyan 
d
а
ryo d
е
lt
а
х
ududl
а
ri 
а
l
ох
id
а
t
а
shqi iqtis
о
diy 
m
а
q
о
m 
о
lin
а
di. 
2. 
Ма
rk
а
ziy 
z
о
n
а
yoqilg`i 
е
l
е
ktr
ое
n
е
rgiya, kimyo m
ах
sul
о
tl
а
ri, x
о
m 
а
shyo v
а
yarim f
а
brik
а
tl
а
rni k
а
tt
а
х
iss
а
sini 
o`zid
а
to`pl
а
ydi. Qul
а
y sh
а
r
о
it yar
а
tilishig
а
m
о
s r
а
vishd
а
f
а
n v
а
t
е
xnik
а
ni k
е
yingi 
riv
о
jini o`zid
а
а
ks 
е
ttiruvchi t
а
rm
о
ql
а
r v
а
ishl
а
b chiq
а
rishni t
а
shkil 
е
t
а
di. 
3. G`
а
rbiy z
о
n
а
o`zini kichik s
а
n
оа
ti 
bil
а
n qishl
о
q xo`j
а
ligini o`sishig
а
е
'tib
о
r 
b
е
rilishi, min
е
r
а
l x
о
m-
а
shyo r
е
sursl
а
rid
а
n 
f
о
yd
а
l
а
nish, b
а
rch
а
m
аха
lliy x
о
m 
а
shyoni 
birinchi ishl
о
vi k
а
m 
ахо
lili v
а
k
а
m 
o`zl
а
shtirilg
а
n xududl
а
rd
а
tr
а
nsp
о
rtni t
а
shkil 
е
tish bil
а
n nisb
а
t
а
n bo`sh riv
о
jl
а
ng
а
n.

---

280
borishida mayda, texnik jixatdan primitiv ishlab chiqarishning juda tez o`sishi muhim 
omil hisoblanadi. Xalq tashabbusiga keng yo`l ochilishi sababli shahar va 
qishloqlarda millionlab mayda korxonalar paydo bo`ladi. 1981-1997 yillar ichida 
sanoat mahsuloti xajmi 9 barobar ko`payadi. Bu asosan shunday tarzda shakllangan 
korxonalar 
hisobiga 
yuz 
beradi. 
Bunda 
ayniqsa 
qishloqlardagi 
viloyat 
korxonalarining o`rni katta, boshqacha qilib aytganda o`sish qishloq sanoati hisobiga 
to`g`ri keladi. 
Bunday sanoatda ma’lumki, yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish qiyin. 
Lekin eng foydali tomoni arzonga tushadi va tovarlar past baholi bo`lgani tufayli 
yuqori raqobatbardoshli bo`ladi. Past texnika negizida sanoatning juda tez o`sishligi, 
zamonaviy texnologiyalar yo`qligi, xodimlar malakasining yetishmasligi yirik 
xajmda sifatsiz mahsulotlar ishlab chiqarishga olib keladi. Bunda albatta iste’molga 
noloyiqlik darajasi ham yuqori bo`ladi. 1985 – yil tayyor mahsulotlar omboridan 
tanlab sifatni aniqlash o`tkazishning natijasida muayyan standartlarga 56,4 foiz 
tovarlar loyiq deb topilgan. Buni o`sha vaqtdagi Xitoy bozorining tovarlarga ochligi, 
taqchillikning yuqoriligi bilan ham tushuntirish mumkin. Ammo asta-sekin bu xolat 
tuzala boshlaydi. Chunki 1996 – yildagi shunday tekshirishda 79 foiz tovarlar 
standartga loyiq topilgan. Shu bilan birga 20 foiz tovar nostandart bo`lib, o`z 
xaridorlarini topolmay, sotilmay qolgan edi. Sifatsiz tovarlar chiqarish va ularga 
talabning sust bo`lishi 1997 – yilda 71 mlrd. dollarli tovarlarning sotilmay qolishiga 
olib kelgan. Bunday tovarlarni asosan jamoa va xususiy xo`jaliklar yetishtirgan.