Əlyazması hüququnda MƏMMƏdxanli rüFƏT ƏHLĠman oğLU

III FƏSĠL.AbĢeron yarımadasının neft çıxarılan və nəql edilən 
rayonlarda ekoloji monitorinq. 
 
Ətraf mühitin kimponentlərinin məkan və zaman daxilində əvvəlcədən 
hazırlanmış müəyyən proqram və məqsəd əsasında müşahidə sisteminə monitorinq 
deyilir. İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində biosferdə gedən proseslərin 
müəyyənləşdirməyə imkan verən bu hadisəyə ekoloji monitorinq sistemi deyilir. 
Monitorinq üç əsas elementdən ibarətdir : 
- Ətraf mühitə təsir edən və onun xassələrini dəyişdirən amillərin monitorinqi; 
- Mühitin mövcud vəziyyətinin qiymətləndirilməsi;
- Ətraf mühitin vəziyyətinin proqnozu. 
Ekoloji monitorinq ətraf mühitə nəzarət qanununun əsas tərkib hissəsinə 
daxildir. 
Ekoloji monitorinqin aparılmasında müəyyən metodlardan istifadə olunur: 
Ətraf mühitin komponentlərini uzun müddət çirkləndirən mənbələrin əyani 
müşahidəsinin aparılması;neftin ətraf mühitə , torpağa,suya yayıldığı ərazilərin 
monitorinqi;neftin töküldüyü yerin çirklənməsi ilə bağlı qadağan olunmuş yerlərdə 
zibilxanaların yaradılması foto və ya video kameranın köməyi ilə çirklənmiş 
ərazilərin çəkilişini aparmaq, nümunələrin toplanması (çirkli su,torpaq) və 
laboratoriyada analiz edilməsi; əhali arasında ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı 
ekoloji maarifləndirmə işlərinin aparılması; mütəxəssislərin və yerli ifdarəetmə 
porqanlarının əməkdaşlarının iştirakı ilə sənədlərin aktlaşdırılması; çirklənmiş 
ərazilərin marşrutlarını, monitorinq sxemlərinin və xəritələrini tərtib etmək; ekoloji 
monitorinqə işlərinə sərf olunan maliyyə xərclərinin hesablanması. 
Ətraf mühitə nəzarət edilməsini Azərbaycanın təbiəti mühafizə 
qanunvericiliyi tövsiyə edir. Ekoloji monitorinqin əsas obyektləri- ənənəvi olaraq 
əsasən torpaq, su, atmosfer havası və bioferdir. Neftin tərkibində elə zərərli 

---

40 
komponentlər vardır ki, canlı orqanizmlərin dərisindən və qanından keçərək onları 
məhv edə bilir. Müəyyən edilmişdir mi, ördək, qaşqaldaq və digər quşları iflic 
vəziyyətə salmaq üçün cəmi 2 q neft kifayətdir. Neft quşların və insanların həzm 
orqanlarına düşərsə qanı və bütövlükdə bütün orqanizmi zəhərləmə qabiliyyətinə 
malikdir. 
Müəyyən edilmişdir ki, neft ləkəsi su mühitində 20-25 gen və daha çox qala 
bilir. İlin yaz və yay fəsillərində temperaturun artması nəticəsində neftli 
birləşmələrin miqdarı suyun altından üst təbəqəyə qalxması sürəti 2 dəfədən çox 
olutr. Neft ləkısi attraktiv-yəni özünə cəlb etmə qabiliyyətinə malik olduğu üçün 
Günəş və Ay işığında su səthində parlaması hesabına heyvanları və quşları özünə 
cəlb edir. Nəticədə canlılar neftli ləkələrə düşərək zəhərlənir,məhv olma həddinə 
çatır. Neftli-mazutlu-bitumlu çirklənmələr landşaftın pozulmasına səbəb olur. 
Torpaqların neftlə çirklənməsi takıra bənzər bitum və qır qatının əmələ gəlməsini 
sürətləndirir. Nəticəsində torpağın bitki örtüyünün pozulması, heyvanat aləminin 
azalması baş verir. 
Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti Ekologiya İdarəsinin Ekoloji 
Monitorinq 
Departamentinin 
Ekoloji 
Tədqiqatlar 
Ekspedisiyası ekoloji 
monitorinqin təxmini proqramı beləditr: 
-Ərazinin ətraf mühitinin ilkin ekoloji vəziyyətini əks etdirən məlumatların 
toplanması; 
- İnformasiyaların, faktiki materialların , nümunələrin (torpaq,su,bitki,qrunt,mik- 
robioloji və s.) laboratoriya analizlərinin toplanması və uzunmüddətli 
müşahidələrin təşkili; 
-Antropogen təsir nəticəsində ətraf mühitin dəyişməsinin tədqiqi; 
- Ətraf mühitin ekoloji vəziyyətini müəyyən edə biləcək indikatorların seçilməsi; 
- Dövlət orqanlarını və ictimaiyyəti müqayisə etmək (internet vasitəsilə); 

---

41 
-Təsərrüfatlara rekreasiya obyektlərinə və ətraf mühitə dəymiş ziyanı 
qiymətləndirmək. 
Abşeron iqtisadi rayonunun ekoloji iqtisadi vəziyyətinə Xəzər dənizinin 
səviyyə tərəddüdü öz təsirini göstərmişdir. Abşerton yarlmadası Respublikanın 
şərqində yerləşərək, Siyəzən rayonu və Bəndovan burnu istiqamətində 200 km 
məsafəyədək uzanır. 320 km məsafədə Bakı və Sumqayıt sahilləri də daxil olmaqla 
2010-cu ilə qədər dənizin səviyyəsi 280 sm qalxmış və bu Abşeron sahillərini çox 
ciddi təhlükə ilə üz üzə qoymuşdur. Ən çox zərər çəkən sahələr neftçıxarma, neft-
kimya sənaye sahələri və liman bərə təsərrüfatlarıdır. Həmçinin, kurort rekreasiya 
zonası da bu səbəbdən zərər çəkən sahə hesab olunur. Məsələn,çimərlik 
zonalarında 300-400 m-ə qədər irəliləmiş dəniz suyu 5000 ha-dan çox sahəni və 
çimərlik avadanlıqlarını suyun altında qoyaraq istifadədən çıxarmışdır. Dəniz 
səviyyəsinin qalxması nəticəsində su basmaya məruz qalan Abşeron yarımadasının 
80-dən artıq yaşayış məntəqəsinin 35-i zərər çəkmişdir.