Маърузалар матни тошкент 2010 й

шурта
(ﺔﻃﺮﺷ – полиция) 
тизими ‘Усмон ибн ‘Аффон даврида «Миср шуртаси соҳиби» ва 
соҳиб аш-шурат
(
ﺐﺣﺎﺻ
طﺮﺸﻟا– шурталар бошлиғи) фаолият кўрсатганлигини зикр этадилар. Шурта хизмати ‘Умар 
ибн ал-Хаттоб даврида 
байт ал-мол
ва қамоқхонани кўриқлаш, даъвогарларни қози 
хузурига келтириш ва жиноятчиларга нисбатан чиқарилган ҳукмларни ижро этиш билан 
шуғулланганлар. Бу даврдаги шурта ходими қозига тобеъ бўлиб, 
жилвоз
деб аталган. 
Гарчи ‘Умар даврида шурта тизимининг илк кўринишлари пайдо бўлган бўлсада, унинг 
тўла шаккланган тизим даражасига чиқиши ‘Усмон ибн ‘Аффон даврида амалга 
оширилган. 
Арабистон ярим оролида марказлашган ислом давлати бевосита Муҳаммад 
пайғамбарнинг раҳбарлиги остида шаклланган бўлса-да, уни бошқариш ва ҳудудларини 
янада кенгайтириш «рошид халифалар» даврида юз берди. Араб истилолари натижасида 
давлат ҳудудлари Арабистон ярим оролидан ташқари чиқиб, кенгая бошлади. Илк даврда 
Пайғамбар Мадина назоратига кирган ҳар бир ҳудуднинг нуфузи юқори бўлган 
оқсоқолини шу ерга раҳбар этиб тайинлар эди. Абу Бакр бу амалиётни деярли ўзгаришсиз 
қолдирди.
Ўз ўрнида мазкур вилоятлар административ жиҳатдан шаҳар ва жамоаларга 
бўлинар эди. Вилоят ҳокимлари мансаби ҳам илк ислом даврида аста-секин шакллана 
бошлади. Аввалига, Муҳаммад пайғамбар исломни қабул қилган қабила ёки шаҳар аҳлига 
дин асосларини ўргатиш учун 
му‘аллим
(ﻢﻠﻌﻣ) тайинлар эди. Кейинчалик Мадина назорати 
остига ўтган қабила ва шаҳарларда 
му‘аллимлар
мансаби 
‘омил
(ﻞﻣﺎﻋ) мансаби билан 
ўзгартирилди. Дастлаб улар сиёсий мавқега эга бўлмадилар. Лекин, Абу Бакр даврига 

---

келиб, бу 
‘омил
лар ёнига алоҳида 
садақалар ‘омили
(تﺎﻗﺪﺼﻟا لﺎﻤﻋ) мансабдори қўшилди. 
Улар орасида 
харож 
’
омили
(جاﺮﺨﻟا ﻞﻣﺎﻋ) давлат учун энг аҳамиятлиси ҳисобланиб, доим 
волий ёнида бўлган. Улар Мадина давлати таркибидаги шаҳар ва қабилаларга тайинланиб, 
харож
тўплар эдилар. ‘Умар ибн ал-Хаттоб даврида Мадина давлати таркибига кўплаб 
ҳудудларнинг кириши билан 
‘омил
ларнинг устидан 
волий
(ﻲﻟاو) тайинлана бошлади. 
Ҳудудлардаги волийлар шаҳарларга 
‘омиллар
ни ўзлари тайинлар, аммо, 
харож ‘омили
халифа томонидан тайинланган. Умавийлар 
‘омил
мансабига сиёсий аҳамият бериб, уни 
амир
(ﺮﯿﻣأ) деб атай бошладилар. Улар халифа мансуб бўлган уруғдан тайинланиб, 
фаолият доираларига бир қатор сиёсий ва ҳарбий вазифалар киритилди. 
 ‘Омил
ларнинг илк даврдаги раҳбарликлари умумий эди. Кейинчалик унинг 
хусусийлашиб боргани кузатилади. Масалан, ‘Амр ибн ал-‘Оснинг Мисрга амирлигини 
умумий деб аташ мумкин. Кейинчалик ‘Умар ибн ал-Хаттоб ‘Абдуллоҳ ибн Са‘дни 
харож
йиғишга тайинлаганидан сўнг унинг волилиги махсус бўлиб қолди. Кейинроқ алоҳида 
қози тайинланиши билан волийнинг ҳокимияти қўшинга қўмондонлик ва намозга 
имомлик билан чегараланиб қолди. 
Волийлик муддати чегараланмаган бўлиб, унинг ўз вазифасини қандай бажариши 
ва вилоятдаги ижобий ўзгаришларга қараб белгиланар эди. Муовийа ибн Аби Суфйон 
Дамашқда йигирма йил волий бўлган. Баъзи волийлар бир йил ҳам ўтирмас эдилар. Янги 
халифа олдинги ҳукмдор тарафидан тайинланган волийларни қайта тасдиқлаган. Волий 
вилоят ишларини бошқаришда шурта бошлиғи, 
харож
‘омил
лари, 
байт ал-мол
ходимлари, девонлар ишчилари кабиларга таянар эди. Баъзида 
байт ал-мол
масъули 
волийдан мустақил бўлиб, тўғридан тўғри халифага бўйсунар эди. Бошқарув тизими 
‘Умар давридаёқ шаклланиб, 
волий
, 
қози
, 
девон
котиби
ва 
‘омил
лар вазифалари аниқ 
белгиланган эди. Ушбу тартиб ‘Усмон ва ‘Али даврида сақланиб қолди. 
Бошқарув аппарати географик, стратегик нуқтаи назар ва ўша даврнинг бошқарув 
анъаналари таъсирида, баъзан қабилаларнинг жойлашувига қараб шаклланди. Халифалик 
таркибига кирган ҳудудларда исломий идора усули ўрнатилди, аммо баъзи ҳудудларда 
эски давлат бошқарувидаги лавозим номлари ўзгармади. Масалан, Мисрда: 
ал-мудир
, 
ал-
муҳофиз, ал-ма’мур
ёки 
но’иб ал-мудир
, 
ал-хавли
ёки 
ал-муфаттиш аз-зиро‘ий
лавозимлари сақланиб қолди. Волийлар ҳудудлардаги иқтисодий ишлар билан 
шуғулланар, можароли ишларни ҳал этиш учун эса алоҳида қозилар тайинланган эди. 
Олий суд вазифаларини адо этиш аввал халифалар зиммасида бўлди. Абу Бакр 
даврида 
Мадинада 
қозилик 
мансаби 
бўлмаган. 
Мусулмонлар 
орасидаги 
келишмовчиликларни фақиҳ саҳобалар ҳал этар эдилар. Манбалардан халифалик 
таркибидаги вилоятларда қозиликни вилоят ҳокими томонидан олиб борилганлиги 

---

маълум бўлади. Давлатнинг кенгайиб бориши халифа ‘Умар ибн ал-Хаттоб даврида 
қозилик мансабини жорий этилишига олиб келди ва бир қатор жиноий кодекслар ишлаб 
чиқилди. Бу даврда Мадина, Куфа, Басра, Миср, Дамашқ шаҳарларига қозилар тайинлаб, 
уларга муайян маош белгиланди. ‘Усмон ибн ‘Аффон даврида бу рўйхат бир оз қисқариб, 
7 вилоятга қози тайинланганини кўриш мумкин. Аммо ‘Али даврида қозилар фақатгина 
Куфа ва Басра шаҳарларига тайинлади. 
Тўрт халифа даврида давлат аппаратининг шаклланиб ривожланиши Мадина 
шаҳар-давлатининг полисдан империяга айланиш жараёнини тўлиқ ниҳоясига етказди. 
Араб халифалиги анъаналар билан бир қаторда бошқарув аппаратига қўшни 
мамлакатларда мавжуд бошқарув тизимларининг баъзи элементларини ўзлаштира 
бошлади. Улар сафига солиқ тизими, мунтазам ҳарбий бўлинмалар, ҳарбий лагерларнинг 
вужудга келишини, янги йил ҳисоби – ҳижрий календарь жорий этилишини киритишимиз 
мумкин. Бу жараёнларни бевосита бошқарган диний давлат бошлиғи вазифаларини 
бажараётган халифалар соф дунёвий раҳбарга айлана бошладилар.