Ўзбекистон республикаси олий

Янгиликни
яратиш 
Таълимий 
фаолиятни
таҳлил 
этиш ва
ўзгаришларга
эҳтиёжни
Янгиликни 
лойиҳалаш 
Янгиликни
тажрибада 
синаб кўриш 
Бахолаш 

---

15 
Инновациянинг биринчи типи стихияли ўтади, яъни инновацион 
жараёнда унга бўлган эҳтиёж ҳисобга олинмайди, уни амалга оширишнинг 
барча шарт-шароитлари тизими, усуллари ва йўлларига онгли муносабат 
бўлмайди. 
Инновациянинг иккинчи типи онгли, мақсадга мувофиқ, илмий 
асосланган фаолият маҳсулидир. (Слайд 1) 
С.И.Ожеговнинг изоҳли луғатида “янги” тушунчасига қуйидаги таъриф 
берилган: “янги — илк марта яратилган ёки ясалган, аввалгисининг ўрнига 
яқинда пайдо бўлган ёки ҳосил бўлган, қайтадан кашф қилинган, яқин ўтмиш 
ёки ҳозирги вақтга доир бўлган, етарлича маълум бўлмаган”. Шуни 
таъкидлаш керакки, бу изоҳда янгининг маҳсулдорлиги ёки унумдорлиги 
ҳақида ҳеч нарса айтилмаган. 
“Инновация” тушунчаси лотин тилидан таржима қилинганда 
“янгиланиш, янгилик ёки ўзгариш” деган маъноларни беради. Бу тушунча 
илк бор XIX асрдаги тадқиқотларда қўлланилган ва бир маданиятнинг айрим 
элементларини бошқа маданиятга тадбиқ қилишни англанган. XX аср 
бошларида янги таълим соҳаси — инноватика, яъни жорий қилинган 
янгиликлар ҳақидаги фан юзага келди. Унинг вазифасига саноат ишлаб 
чиқариш жараёнига тадбиқ қилинган техник янгиликлар қонуниятларини 
ўрганиш киритилган. Педагогик инновацион жараёнларни ўрганиш Ғарбда 
ўтган асрнинг 50-йилларида, бизнинг юртимизда эса сўнгги 20 йилларда 
бошланган 
Педагогик жараёнга нисбатан қараганда инновация деганда таълим ва 
тарбиянинг мақсадлари, таркиби, услублари ва шаклига янгиликларни жорий 
қилиш, ўқитувчи ва ўқувчининг ўзаро фаолиятини шакллантириш 
тушунилади. 
Ўзбекистон таълим тизимида инновациялар ҳақида Республикамиз 
мустақиллигини қўлга киритгандан кейин гапирила бошланди. 1997 йил 29 
августда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг IX сессиясида 
“Таълим тўғрисида”ги Қонун ва “Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури” қабул 

---

16 
қилинди. Таълим муасасалари олдига таълим жараёнида илғор педагогик 
инновацияларни жалб қилиш ва улардан фойдаланиш масаласи қўйилди. 
Аввало педагогик инновация тушунчасида тўхталиб ўтсак. 
Педагогик инновация — педагогик фаолиятга янгиликни жорий қилиш, 
самарадорлигини ошириш мақсадида таълим ва тарбиянинг тузилиши ва 
технологиясидаги ўзгаришлар. 
Шундай қилиб, инновацион жараён тузилишнинг шакллантирилиши ва 
такомиллаштирилиши ҳамда янгиликнинг ташкил қилинишидан иборат. 
Умуман олганда эса инновацион жараён деганда янгиликларни яратиш, 
ўзлаштириш, қўллаш ва тарқатишга қаратилган фаолиятлар мажмуаси 
тушунилади. Илмий адабиётларда “янгилик” ва “инновация” тушунчалари 
орасида фарқ бор. Бу фарқларни 1-жадвалда келтириб ўтамиз. 
1-жадвал 
“Янгилик” ва “инновация” тушунчалари 
Мезонлар 
Янгилик 
Инновация 
Мақсад 
ва 
вазифалар 
масштаби 
Хусусий 
Тизимли 
Методологик 
таъминоти 
Мавжуд назариялар доирасида 
Мавжуд назариялар доираси-
дан чиқиб кетади 
Илмий 
контексти 
Англаш ва тушунтиришнинг 
мавжуд “меъёрлар”ига мос 
келади 
Англашилмовчилик, тушун-
мовчилик вазиятларини кел-
тириб чиқариши мумкин, 
чунки фанларнинг “меъёр-
ларига” мос келмайди 
Фаолият 
характери 
(сифати) 
Тажриба (хусусий янгиликларни 
синаб кўриш) 
Мақсадли изланиш ва янги 
натижага эришиш йўлидаги 
максимал интилиш 
Фаолият 
характери 
(миқдори) 
Масштаби ва вақти бўйича 
чекланган 
Тўлиқ, давомли 
Фаолият 
типи 
Амалиёт субъектларини хабардор 
қилиш, локал янгиликни “қўлдан 
қўлга” етказиш 
Мазкур 
амалиётда 
янги 
фаолият тизимини лойиҳа-
лаш 
Амалга 
ошириш 
Бошқарув фаолияти кўриниши-
даги (маъмурият билан кели-
шилган ҳолда ёки унинг буйруғи 
Мазкур 
фаолият 
учун 
шароитлар ва кўламни муҳит 
ичидан яратиш ва шакллан-

---

17 
билан) синов ўтказиш, жорий 
қилиш 
тириш 
Натижа, 
маҳсулот 
Мавжуд тизимдаги алоҳида 
элементларни ўзгартириш 
Амалиёт 
субъектларининг 
позицияларини 
батамом 
янгилаш, тизимдаги алоқа-
ларни ва тизимнинг ўзини 
алмаштириш 
Янгилиги 
Фаолиятда ташаббускорлик, ра-
ционализация, услубларни янги-
лаш, янги услубларни кашф 
қилиш 
Янги фаолият турларини 
очиш, янги технологиялар 
яратиш, фаолият натижасида 
янги сифатга эга бўлиш 
Оқибатлари 
Аввалги тизимнинг такомиллаш-
тирилиши, унинг функционал 
алоқаларининг самарасини оши-
риш 
Янги амалиёт ёки янги 
парадигманинг пайдо бўлиш 
эҳтимоллиги 
Шундай қилиб, янгилик — бу восита (янги усул, услуб, технология, 
дастур ва ҳоказо), иновация эса мазкур воситанинг ўзлаштирилиш жараёни. 
Инновация мавжуд тизимларнинг бошқа тизимларга ўзгаришига олиб 
келадиган мақсадли ўзгаришлардир. 
Таснифлаш белгиларига кўра инновациялар бир неча турларга 
бўлинади. 
1. 
2. 
Фаолият турига кўра 
Педагогик инновациялари 
Бошқарув инновациялари 
Педагогик жараённи таъминлайди 
Бошқарув тизимини такомиллаштиради 

---

18 
3.
4. 
Киритиладиган ўзгаришлар 
характерига кўра 
Радикал 
инновациялар 
Комбинатор 
инновациялар 
Модификацияловчи 
инновациялар 
Батамом янги ғоялар ва 
ёндашувга асосланганга 
Маълум бўлган 
элементларнинг янги 
бирикмалари 
Тегишли шакл ва намуналар 
такомиллаштирилади ва 
тўлдирилади 
Киритиладиган 
ўзгаришларнинг 
масштабига кўра 
Локал 
инновациялар 
Модулли 
инновациялар 
Тизимли 
инновациялар 
Компонентларнинг 
ўзаро боғлиқ бўлмаган 
алоҳида ўзгаришлари 
Ўзаро боғлиқ бўлган 
бир неча локал 
инновациялари гуруҳи 
Бутун тизимнинг тўлиқ 
қайта тузилиши 

---

19 
5. 
6. Келиб чиқиш манбаига кўра: 
o 
ташқи (таълим тизимидан ташқарида); 
o 
ички (таълим тизими ичида ишлаб чиқилади). 
7. Қўллаш масштабига кўра: 
 якка; 
Муаммо 
турига кўра 
Бутун мактабнинг 
ўзгаришига, унда 
тарбия тизими ёки 
бошқа фаолия 
турини ҳосил 
қилишга қаратилган 
инновациялар 
Таълим-тарбия 
жараёнида янги 
услублар, 
технологиялар ва 
шаклларни ишлаб 
чиқишга қаратилган 
инновациялар 
Таълим 
тузилишининг янги 
мазмуни ва янги 
тузилишини ишлаб 
чиқишга қаратилган 
инновациялар 
Янги шакллар ва 
бошқарув 
тизимлариниишлаб 
чиқишга қаратилган 
инновациялар 
Амалга оширилиш 
ёки жорий қилиш 
соҳасига кўра 
Таълим мазмунида 
Таълим 
технологияларида, 
таълим тизимининг 
тарбиявий функциялари 
доирасида 
Таълим жараёни 
иштирокчиларининг ўзаро 
алоқалари тушилишида, 
педагогик воситалар 
тизимида ва ҳоказо 

---

20 
 аралаш. 
8. Функционал имкониятларига кўра: 
Янгиликлар — 
шароитлар
Янгиликлар — 
маҳсулотлар
Ташкилий-бошқарув 
янгиликлари
Самарали таълим 
жараёнини 
(таълимнинг янгича 
мазмуни, инновацион 
таълим муҳитлари, 
ижтимоий-маданий 
шароитлар ва ҳоказо) 
таъминлайди
Педагогик воситалар, 
технологик таълим 
лойиҳалари ва ҳоказо
Таълим тизимлари ва 
бошқарув жараёнларида 
уларнинг фаолиятини 
таъминловчи мутлақо 
янгича қарорлар
9. 
Инновацион ўзгаришларнинг интенсивлиги ёки инновационлик 
даражасига кўра 
Нолинчи тартиб 
инновациялари 
Тизимнинг дастлабки хусусиятларини (анъанавий таълим 
тизими ёки унинг элементларини) қайта тиклаш 
Биринчи тартиб 
инновациялари 
Тизимда сифат ўзгармаган ҳолда миқдорнинг ўзгариши 
билан характерланади 
Иккинчи тартиб 
инновациялари 
Тизимнинг элементларини қайта тузиб чиқиш ва ташкилий 
ўзгаришлар (масалан, мавжуд педагогик воситаларнинг 
янги комбинациялари, кетма-кетлигининг ўзгариши, 
қўллаш қоидаларининг ўзгариши ва ҳоказо) 
Учинчи тартиб 
инновациялари 
Таълим тизимининг эски модель доирасидан чиқмаган 
ҳолда янги шароитларга мослаштирилиши 

---

21 
10. Инновацияларни жорий қилишдан аввал англашга кўра: 
тасодифий 
фойдали 
тизимли 
Ўйлаб топилган ва 
ташқаридан 
келтирилган 
иновациялар. Улар 
таълим тизимининг 
ривожланиш 
тарихидан келиб 
чиқмайди. Улар 
одатда юқори 
раҳбариятнинг 
буйруғи билан жорий 
Таълим муассасасининг 
вазифасига мос 
келадиган, бироқ 
етарлича тайёрланмаган, 
номаълум мақсад ва 
мезонларига эга бўлган 
ҳамда таълим тизими 
билан уйғунликда 
бўлмаган иновациялар 
Муаммодан келиб 
чиққан ва аниқ мақсад 
ва вазифаларга эга 
бўлган инновациялар. 
Улар ўқитувчи ва 
таълим олувчиларнинг 
манфаатлари асосида 
яратилади ва 
анъаналарнинг 
давомчиси ҳисобланади, 
пухта тайёрланади, 
Тўртинчи 
тартиб 
инновациялари 
Ечимнинг янги вариантини таклиф қилади (кўпинча 
таълим 
тизимининг 
алоҳида 
қисмларидаги 
сифат 
ўзгаришлари бўлиб, унинг функционал имкониятларини 
бироз кенгайтиради) 
Бешинчи тартиб 
инновациялари 
Таълим тизимларининг “янги авлоди”ни шакллантиради 
(тизимнинг 
барча 
ёки 
кўпчилик 
дастлабки 
хусусиятларининг ўзгариши) 
Олтинчи тартиб 
инновациялари 
“янги кўринишдаги” таълим тизимлари вужудга келади. 
Уларда тимзимнинг функционал принциплари сақланган 
ҳолда сифати ўзгаради. 
Еттинчи тартиб 
инновациялари 
Таълим тизимларининг тубдан ўзгариши. Бунда тизимнинг 
асосий функционал принципи ўзгаради ва таълим 
(педагогик) тизимларининг “янги тури” вужудга келади. 

---

22 
қилинади ва аввалдан 
мағлубиятга маҳкум 
қилинган бўлади. 
синаб кўрилади ва 
керакли воситалар 
(кадрлар, моддий ва 
илмий-методик) билан 
таъминланади. 
Юқоридагиларга асосланиб, иновацияларни лойиҳалашда асосий 
қонуниятни кўриш мумкин: инновацияларнинг даражаси қанчалик юқори 
бўлса, иновацион жараённи илмий асосланган ҳолда бошқариш учун ҳам 
шунчалик катта талаблар қўйилади. 

---

23