Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

3.7-rasm. Chekli almashtirish normasi. 
2
1
,
X
X
MRS
- 
X
1
bilan 
X
2
ni chekli almashtirish normasi. 
MRS
befarqlik egri chizig‗ining har qanday nuqtasida, shu nuqtadan o‗tgan 
chiziqning tangens burchagi yotiqligining absolyut qiymatiga teng. Befarqlik egri 

---

68 
chizig‗ining tangens burchagi yotiqligi manfiy bo‗lgani uchun 
2
1
,
X
X
MRS
manfiy 
bo‗ladi. Lekin, 
MRS
musbat bo‗lib, u burchak yotiqligining absolyut qiymati 
bo‗yicha olinadi. 
Agar funksiya uzluksiz bo‗lsa,
1
2
,
2
1
dX
dX
MRS
X
X


. 
Masalan, 

X
1
1

kitobga va 

X
2
3

ta bananga teng bo‗lsa, 
3
2
1


X
X
MRS
bo‗ladi va iste‘molchi bitta kitob uchun uchta bananni berishga tayyor. Ko‗rsatish 
mumkinki, bu yerda 3 ta banandan olinadigan naf bitta kitobdan olinadigan nafga 
teng. 
Boshqa tomondan naflik funksiyasi 
)
,
(
2
1
X
X
U
dan to‗liq differensial olsak: 
2
2
1
1
X
X
U
X
X
U












. 

X
1
va 

X
2
larni shunday tanlash mumkinki, natijada 



0
bo‗ladi. U holda 
quyidagini yozishimiz mumkin: 
MRS
MU
MU
X
X
X X
X
X
1
2
1
2
2
1
,
,

 


bu yerda
1
1
X
U
MU
X



va
2
2
X
U
MU
X



. 
Demak, ikkinchi ne‘matni birinchi ne‘mat bilan befarqlik egri chizig‗ining har 
bir nuqtasidagi chekli almashtirish normasi 
MRS
, ne‘matlarning shu nuqtadagi 
chekli nafliklari nisbatiga teng. 
Byudjet chizig‗i. Befarqlik egri chiziqlari bir ne‘mat bilan ikkinchi ne‘matni 
almashtirish mumkinligini ko‗rsatadi, xolos. Lekin, ular iste‘molchi uchun qaysi 
tovarlar majmuasi ko‗proq nafliroqligini ko‗rsata olmaydi. Bunday masalani 
byudjet chizig‗i yordamida yechish mumkin. Byudjet chegarasi tovarlar narxiga va 
iste‘molchining daromadiga asoslanadi va u mavjud pul mablag‗larida qanday 
iste‘mol tovarlar majmuasini sotib olish mumkinligini ko‗rsatadi. Byudjet 
chegarasini ikkita ne‘mat misolida ko‗radigan bo‗lsak, agar iste‘molchi daromadi 
R
bo‗lsa, 
X
1
va 
X
2
lar birinchi va ikkinchi ne‘matlar miqdori, 
P
1
va 
P
2
lar mos 

---

69 
ravishda, birinchi va ikkinchi ne‘matlarning narxlari bo‗lsa, byudjet chegarasi 
berilgan daromad 
R
hamda 
P
1
va 
P
2
narxlarda iste‘molchi tomonidan sotib olinishi 
mumkin bo‗lgan, birinchi va ikkinchi ne‘matlarning barcha kombinatsiyalarini 
ifodalaydi. Byudjet chegarasini quyidagicha yozish mumkin: 
R
X
P
X
P


2
2
1
1
, 
va bu tengsizlik tovarlarga sarflanadigan harajatlar yig‗indisi, iste‘molchi 
daromadidan oshmasligini bildiradi. 
X
1
va 
X
2
larning manfiy bo‗lmaslik (
X
1
0

va 
X
2
0

) shartini kiritsak, u holda biz iste‘molchining tovarlarni sotib olishi 
mumkin bo‗lgan sohasini (3.8-rasmda shtrixlangan qism) aniqlagan bo‗lamiz: