Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

3.9-rasm. Iste’molchining tanlovi. 
Grafikdagi shtrixlangan uchburchak iste‘molchining tanlov sohasi, ya‘ni 
iste‘mol majmualari 


X
X
1
2
,
to‗plami. 
U
U
1
2
,
va 
U
3
lar befarqlik egri chiziqlari, ya‘ni naflik darajalari chiziqlari. 
Ma‘lumki, ular quyidagi shartni qanoatlantiradi: 
3
2
1
U
U
U


. 
Tanlov sohasi bilan faqat 
U
1
va 
U
2
befarqlik egri chiziqlari kesishadi. 
U
1
befarqlik egri chizig‗i bo‗yicha tanlov sohasidan olingan har qanday nuqta 
(masalan, 
A
nuqta) naflik funksiyasini maksimal qiymatini bermaydi. 


0
2
0
1
,
X
X
nuqtada byudjet chizig‗i 
R
X
P
X
P


2
2
1
1
va 
U
2
befarqlik egri 
chizig‗i bir-biriga tegadi, natijada tanlov sohasi bilan kesishadigan byudjet 
chiziqlaridan eng yuqorisi aniqlanadi. 
Shunday qilib, iste‘molchining optimal (muvozanat) nuqtasida befarqlik egri 
chizig‗i byudjet chizig‗iga tegadi va shu sababli 
2
1
2
1
P
P
MRS
X
X

. 
(3.1) 

---

73 
Bu tenglik shuni ko‗rsatadiki, befarqlik egri chizig‗i yotiqligi 


MRS
byudjet 
chizig‗i yotiqligi 
2
1
P
P
ga teng. Yuqorida, boshqa tomondan birinchi ne‘mat bilan 
ikkinchi ne‘matni befarqlik egri chizig‗ining har bir nuqtasidagi chekli almashtirish 
normasi, ne‘matlarning shu nuqtadagi chekli nafliklari nisbatiga teng ekanligini 
aniqlagan edik: 
2
1
2
1
X
X
X
X
MU
MU
MRS

.
(3.2) 
(3.1) va (3.2) formulalardan iste‘molchining muvozanatlik sharti quyidagicha 
yozilishi mumkin: 
2
1
2
1
2
1
P
P
MU
MU
MRS
X
X
X
X


, yoki
MU
P
MU
P
X
X
1
2
1
2

.
(3.3) 
Muvozanatlik shartiga ko‗ra, ne‘matlar narxi, ularning chekli nafligiga to‗g‗ri 
proporsional. Demak, ne‘matning chekli nafligi qancha yuqori bo‗lsa, uning narxi 
shuncha yuqori bo‗ladi. 
Oxirgi munosabatdan foydalanib, 
N
ne‘mat uchun iste‘molchining 
muvozanatlik shartini quyidagicha yozish mumkin: 
j
X
i
X
P
MU
P
MU
j
i

, 
i
N
j
N


1
1
, ;
, .
Shunday qilib, iste‘molchining muvozanat nuqtasida iste‘mol qilinadigan 
ne‘matlarning chekli naflari nisbati, shu ne‘matlar narxlarining nisbatiga teng. Bu 
muvozanatlik sharti ixtiyoriy miqdorda ne‘matlar qatnashgan iste‘molchining 
tanlovi masalasi uchun o‗rinlidir. 
Muvozanatlik shartiga ko‗ra, iste‘molchi daromadini shunday taqsimlaydiki, 
natijada tovarlarning har biriga sarflangan oxirgi pul birligi (oxirgi so‗m, oxirgi 
dollar, oxirgi so‗m) bir xil chekli naf keltirsin. Agar shunday bo‗lmasa, iste‘molchi 
kamroq chekli naf beradigan oxirgi so‗mini, ko‗proq chekli naf beradigan 
ne‘matga qayta taqsimlashi mumkin bo‗ladi. 
Ikkita ne‘mat bo‗lganda, iste‘molchi o‗z nafligini maksimallashtiradi, qachonki 
quyidagi ikki shart bajarilsa. Birinchi shartga ko‗ra, bu ne‘matlar uchun 
MRS
, 

---

74 
ularning narxlari nisbatiga teng bo‗lsa, ya‘ni muvozanatlik sharti (3.3) bajarilsa. 
Ikkinchi shart - iste‘molchining daromadi to‗liq sarflansa (
(
)
P X
P X
R
1
1
2
2


tenglik 
bajarilsa). Agar 
MRS
har doim narxlar nisbatidan yuqori yoki pastda bo‗lsa, u 
holda iste‘molchi o‗z nafligini faqat bitta tovar sotib olish bilan 
maksimallashtiradi. 
Yuqoridagi shartlarga asoslangan holda iste‘molchining tanlovi masalasining 
echilishi, talab funksiyasini oshkora ko‗rinishda olishga imkon yaratadi. Ikkita 
ne‘mat uchun quyidagi iste‘molchi tanlovi masalasini qarab chiqamiz.
Naflik funksiyasi: 


max
,
2
1
2
1



X
X
X
X
U
R
X
P
X
P


2
2
1
1
, 
0
,
0
2
1


X
X
. 
Optimallik shartidan 
2
1
1
X
MU
X
U




; 
1
2
2
X
MU
X
U




; 
2
1
1
2
P
P
X
X

. 
Bu munosabatdan ne‘matlarga sarflanadigan mablag‗lar teng bo‗lishi kerak: 
1
1
2
2
P
X
P
X



, 
1
2
1
2
X
P
P
X


, 
R
X
P
P
P
X
P




1
2
1
2
1
1
bu munosabatni byudjet chizig‗i tenglamasiga qo‗yib birinchi ne‘mat uchun 
talab funksiyasini aniqlaymiz. 
1
1
2
P
R
X


, 
va ikkinchi ne‘mat talab funksiyasi aniqlanadi: 
2
2
2
P
R
X


. 
Ushbu shartlar va ularning bajarilishi byudjet chizig‗ida maqbo‗l tanlashni 
ta‘minlaydi.