‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. Razzoqov, sh. Tashmatov, N. ‘R m 0N 0y iqtisodiy ta’limotlar tarixi

Marks, A.Marshall 
va 
Keynsdir.
Bu olimlarning iqtisodiy g‘oyalarida mavjud ta ’limotlarning 
ko‘pchiligi o‘z in’ikosini topgan va ular jahon iqtisodiy g'oyalari rivojiga 
alohida hissa qo'shgan shaxslardir.
Iqtisodiy ta’limotlar tarixi fani bo‘yicha yaratilgan adabiyotlarga 
to'xtaladigan bo'lsak, bu masala o‘zbek o'quvchilari uchun eng nozik 
masala deyish mumkin.
1997-yili «Fan» nashriyoti tomonidan e’lon qilingan o ‘quv 
qo‘llanmadan (2000 nusxa) so'ng, 2001 yilda Toshkent moliya instituti 
tomonidan ham qo'llanma (300 nusxa) nashr etildi.
2001-yil Q.Yo‘ldoshev va Q. Muftoydinlovlar tom onidan 
tayyorlangan «Iqtisodiy ta’limotlar tarixidan» nomli qo'llanmada Sharq 
iqtisodiy g'oyalari tahlil etiladi. Yu.B. Yusupovning rus tilida (1999) 
chop etilgan ma’ruzalar matni ham diqqatga sazovordir.
2000-yildan boshlab TDIU magistraturasida «Iqtisodiy nazariya» 
mutaxassisliklari uchun « 0 ‘rta Osiyo mutafakkirlarining iqtisodiy 
g‘oyalari» maxsus kursi o‘qitila boshlandi, shunga mos namunaviy 
dastur, ma’ruzalar matni va boshqa me’yoriy hujjatlar tayyorlanib, 
amalda qo'llanilmoqda.

---

QADIMGI DUNYO, FEODAL JAMIYATI УА ILK
KAPITALIZMNING IQTISODIY TA’LIMOTLARI
I b о b. QADIMGI DUNYO IQTISODIY TA’LIMOTLARI
1.1. Qadimgi Osiyodagi iqtisodiy g‘oyaiar
Dastlab quldorlik jamiyati Sharqda sinfiy ajralish boshlangan 
joylarda, Mesopotamiya (Tigr va Efrat daryolari oralig‘ida) va Misrda 
eramizdan awalgi IV mingyillikda yuzaga keladi. Bunga asosiy sabab 
shuki, bu yerda texnologik inqilob ro‘y berdi, metall qurollar ishlatila 
boshladi, qisliloq xo‘jaligida intensiv, ko‘p hollarda sug'orma dehqon- 
chilikka o‘tildi, shu asosda nisbatan turg‘un qo‘shimcha mahsulot olish 
imkoni tug‘ilgan. Oqibatda bu jamiyatda mehnat taqsimotini rivoj- 
lantirishga, ko'pgina hunarmandchilik sohalarining ajralib chiqishiga, 
sinfiy tabaqalanishga turtki bo‘ldi.
Bu davrda qo'shimcha mahsulot olishning asosiy usuli jamoaga 
birlashgan dehqonlami ekspluatatsiya qilish yo‘li bilan renta - soliq 
olish (Osiyoda) bo‘lsa, qullami (davlat yoki xususiy) beayov ish- 
latish bilan ham (Yevropada) katta boylik orttirilgan. Sharqda davlatning 
iqtisodiyotga aralashuv darajasiga qarab, ayrim «erkin» aholining ahvoli 
qullamikidan deyarli farq qilmagan (umuman, Sharq mamlakatlarida 
qulchilik masalasi hali uzil-kesil hal etilgan emas. Akademik V.V. Struve 
uni tan oladi. Lekin ko'pgina olimlaming fikricha, Sharqda quldorlik 
klassik shaklda rivoj topmagan, patriarxal, ya’ni uy xo‘jaligida ustun 
bo'lgan (Qarang: История Древнего Востока. М., МГУ, 1991).
Qadimgi Hindistonning «Manu qonunlamda (m.a. IV-III asrlar) 
ijtimoiy m ehnat taqsim otining, hukm ronlik va b ysunish 
institutlarining mavjudligi aytiladi.
Hindistondagi iqtisodiy oyalami aks ettiruvchi qadimgi yodgorlik 
«Artxashastra» (m.a. IV-III asrlar oralig‘ida)dir (tom ma’nosi bo‘yicha

---

ifoda, amaliy hayot to‘g‘risidagi fan, bu asar m.av. III-II asrlarda 
to'ldirilgan). Bu qadimiy va muhim tarixiy yodgorlikdir (u