«turkistonda sovet hokimiyatiga qarshi qurolli qarshilik harakati qatnashchilariga nisbatan qo’llanilgan qatag’onlik siyosati»

Nazir To‘raqulov
(1892—1939) — davlat, siyosat arbobi, tilshunos olim va 
diplomat. N.To‘raqulov 1892 y. Qo‘qonning Boybo‘ta ko‘prik mahallasida o‘ziga 
to‘q qozoq oilasida tug‘ildi. Rus-tuzem maktabini tamomlagach, savdo bilim 
yurtiga o‘qishga kiradi. 1913 y.da u Moskvadagi savdo institutiga talabalikka 
qabul qilinadi. Talabalik yillarida 10 ga yaqin tillarni o‘rganadi. Birinchi jahon 
urushi yillarida u G‘arbiy frontga safarbar qilinadi va Belorussiyaga yuboriladi. 
Fevral inqilobidan keyin N.To‘rakulov Turkistonga qaytadi. Shu yillarda u eserlar 
partiyasiga kirgan edi. 
104
Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида(tuzuvchilar 
M.Jo’rayev, R.Nurullin, S.Kamolov va boshqalar). T. “Sharq”-2000. 128 – bet. 

---

83 
1918—1919 y.da u Qo‘qondagi sovet idoralarida turli lavozimlarda ishlaydi. 
U tez orada Toshkentga chaqirilib, unga masul lavozimlar topshiriladi: Turkiston 
ASSR MIQning hamraisi (1919), Turkiston ASSR Maorif xalq komissari (1920), 
Turkiston Kompartiyasi MQ mas’ul kotibi (1920—1922) bo‘lib ishladi. 
N.To‘raqulov bu lavozimlarda ishlash jarayonida sovet hokimiyatiga, bolsheviklar 
partiyasiga sadoqatini namoyish qildi. T.Risqulov va uning tarafdorlari bo‘lgan 
milliy kommunist rahbarlar fikrlariga qarshi turdi. Turkistondagi istiqlolchilik 
harakatiga to‘g‘ri baho bera olmadi, ularni “bosmachilar” sifatida qoraladi va 
ularni yo‘qotish tarafdori bo‘ldi. N.To‘raqulov 1922 yilda Moskvaga chaqiriladi va 
sovet xalqlari Markaziy nashriyoti raisi lavozimiga (1922—1928 y.) tayinlanadi. U 
mohir jurnalist va publitsist ham edi. U o‘z maqolalarida asosan sovet turmush 
tarzining afzalliklarini ko‘rsatishga harakat qildi. 
1928 yilda N.To‘raqulov elchilik ishiga jalb qilinadi va SSSRning Hijoz 
davlatidagi (hozirgi Saudiya Arabistoni) Bosh konsuli va Muxtor elchisi 
vazifalarida ishladi (1928—1936). U SHarq xalqlari tarixi va madaniyatini yaxshi 
bilganligi uchun islom olamida shuhrat qozondi. 
1936 yilda SSSR ga qaytgach N.To‘raqulov Leningrad (hozirgi Sankt-
Peterburg) va Moskva shaharlarida yashab, Sharq xalqlari tili va adabiyoti 
institutida ishladi. N.To‘raqulov qanchalik sovet hukumatiga, bolsheviklar