Icmailov Astan Ibragimovich Bokiyev Abdujolol Abdulxamitovich

IV bob 
TRANSFORMATORLAR 
4.1. Transformatorlarning tuzilishi va ishlashi 
Reja:
4.1.1. Bir va uch fazali transformatorlarning tuzilishi va ishlash tarzi.
4.1.2. Transformatorlarning ishlash qonuniyatlari va vektor diagrammalari. 
4.1.3. Salt ishlash, qisqa tutash va yuklamada ishlash rejimlaridagi 
xarakteristikalar va vektor diagrammalari.
 
 
4.1.1. Bir va uch fazali transformatorlarning tuzilishi va ishlash tarzi.
Transformator deb bir kuchlanishli o‘zgaruvchan tokni boshqa 
kuchlanishli o‘zgaruvchan tokka aylantiruvchi statik elektromagnit qurilmaga 
ataladi.
Kuchlanishning 
kuchayishi 
o’z 
navbatida 
tokning 
proporsional 
kamayitirib, uzatish tarmog‘idagi quvvatlar isrofi aynan ushbu tokning 
kvadratiga proporsional xolda kamayadi. Shu sababli barcha elektr 
stansiyalarida kuchaytiruvchi transformatorlar o’rnatiladi. 
Kuch transformatorlari (KT) deb elektr energiyasini qabul qiluvchi, 
uzatuvchi yoki tarqatuvchi enegiya tizimlarda qo‘llanuvchi transformatorlarga 
aytiladi.
Hozirda ishlab chiqarishning barcha sohalarida turli xil ishlatilmoqda. 
Transformatorlar ma’lum 
quvvatga 
mo‘ljallab 
tayyorlanadi. 
Har 
bir 
transformatorning pasportida ularning normal sharoitda ishlashini xarakterlovchi 
kattaliklarning nominal qiymatlari, masalan, nominal quvvati, nominal 
kuchlanishi, nominal toki va boshqalar ko‘rsatilgan bo‘ladi. 
Elektr tarmoqlarida elektr energiyasini ma’lum masofaga uzatishda 
(kuchlanishni oshirish uchun) va uni iste’molchilar orasida taqsimlashda (yuqori 
kuchlanishni pasaytirish uchun) transformatorlar keng ishlatiladi. 
Energiya uzatishda liniya simlarida tok kuchi kichik bo‘lsa, kuchlanish 
pasayishi ham, quvvat isrofi ham kam bo‘ladi. Bundan tashqari, tok kuchi 
kichkina bo‘lganda elektr uzatish liniyalarida ko‘ndalang kesim yuzi kichikroq 
bo‘lgan simlar ishlatishga imkon yaratiladi. Natijada liniya qurish uchun 
sarflanadigan rangli metallar hamda tayanchlar qurish uchun ishlatiladigan 
metall va yog‘och materiallar sarfi kamayadi. Elektr energiyasini uzoq 

---

181 
masofaga uzatish tannarxi arzonlashadi. Demak, elektr energiyasini uzoq 
masofaga kuchlanish qiymatini oshirib uzatish foydali ekan. 
O‘zgaruvchan tok kuchlanishi qiymatini transformatorlar yordamida 
istalgancha oshirish ham, pasaytirish ham mumkin. Energetika sistemalarida va 
yuqori hamda past kuchlanishli elektr tarmoqlarida kuchlanish qiymatini oshirib 
beruvchi yoki kamaytirib beruvchi transformatorlar keng ishlatiladi. 
Hozirgi 
vaqtda 
elektrostansiyalarda 
ishlab turgan 
yoki 
yangi 
o‘rnatilayotgan generatorlarning nominal kuchlanishi 6...24 kV dan oshmaydi. 
Energiyani uzoq masofaga, chunonchi 10...24 kV kuchlanishda, uzatish 
(yuqoridagi mulohazalar asosida) maqsadga muvofiq bo‘lmaydi. Shuning uchun 
katta quvvatlarni uzoq masofaga uzatishda o‘ta yuqori kuchlanishlardan 
(masalan, 110 kV,
220 kV, 500 kV, 750 kV va hokazo) foydalaniladi. Bunday 
liniyalarda quvvat isrofi ancha kamayadi, energiya uzatish liniyasining FIK 
katta bo‘ladi. Shning uchun ham har bir elektr stansiya qoshidagi podstansiyada 
kuchlanishni bir necha o‘n marta oshirib beradigan kuch transformatorlari 
o‘rnatiladi. (4.1.1-rasm)
4.1.1–rasm. Elektr ta’minitida qo’llaniladigan kuch transformatorlari
 
Transformatorlar ishlatilishiga qarab bir necha xilga bo‘linadi: 

---

182 
1.
Bir fazali yoki uch fazali kuch transformatorlari - elektr energiyasini 
uzoq masofaga uzatishda, uni iste’molchilar orasida taqsimlashda va. umuman, 
iste’molchilarni elektr energiyasi bilan ta’minlashda ishlatiladi. 
2.