3
2
1
BC
bc
t
T
(9.4)
Daryoda ko’tarmalar doirasi ichida hosil bo’ladigan dimlanish taqriban quyidagi
miqdorga teng:
3
2
1
1
B
C
Cb
t
t
T
h
(9.5)
B, b, T, t, h qiymatlari 80 – rasmda berilgan.
t va b qiymatlari ma’lum. Suv sathining yo’l qo’yiladigan balandligi h ni, binobarin,
dambaning balandligini ham (0,8 – 1,2 m baland bo’lishi kerak) ko’zda tutib, dambalar
oralig’i V ni aniqlash mumkin. Bunga teskari masalani yechish ham mumkin.
Dambalar oralig’i V ga asoslanib dimlanish balandligi h aniqlandi. H ning
balandligi
yo’l qo’yib bo’lmaydigan katta miqdorda bo’lsa, dambalar balandligini oshirmaslik
va suv oqish tezligining ortib ketishiga yo’l qo’maslik uchun dambalar oralig’idagi
masofa V kattalashtiriladi.
V va h ni aniqlash uchun hisoblash tartibi. Damba mavjud bo’lganda daryo o’zanni
ikki uchastka b
1
va b
2
ga ajratiladi, ularning suv sarfi tegishlicha Q
1
va Q
2
ga teng
bo’ladi. Har bir uchastka uchun suv sarfi va oqim
tezliklari alohida hisoblab
chiqariladi, so’ngra hosil qilingan sarflar jamlanadi.
80 – rasmdan
h
t
T
ekanligi ko’rinib turibdi. Binobarin, daryo o’zanining qirg’oq
oldi kismidagi dimlangan suvning chuqurligi:
T
а
H
bo’ladi, bundan suv sarflari
quyidagi miqdorga teng bo’ladi:
1
1
bH
Q
;
2
2
2
2
T
b
Q
;
MAX
Q
Q
Q
2
1
;
B
b
b
1
.
Suvning b
1
va b
2
uchastkalariga tegishli tezligi quyidagi miqdorga teng:
HI
С
1
1
va
TI
С
2
2
.
Gidravlik hisoblash uchun kerakli ma’lumotlar butalardan tozalanmagan sohilning
o’rtacha g’adir – budirlik koeffitsiyenti – 0,08, tozalangan sohilniki esa – 0,045.
Dambalar bilan ihotalangan o’zandagi suv oqimi o’rtacha
tezligining maksimal
qiymatlari (m/seq) grunt sifati va turlariga bog’liq bo’ladi: soz tuproqli yerlarda –
0,15; yopishqoq soz tuproqli yerlarda – 0,30; mayda qumli yerlarda – 0,45; oddiy
qumlarda – 0,70; shag’al aralash zich qumlarda – 1,25; qattiq soz tuproqli va shag’al
yerlarda – 1,50; tosh – shag’al yerlarda – 1,90; chim yotqizilgan joylarda – 1,25; yirik
tosh terilgan joylarda – 2,5 – 3,5; fashina bilan mustaxkamlangan joylarda – 1,5 – 2.
Ko’tarma damba tubining eni suv o’tkazuvchi zaminga qurilgan tuproq to’g’onlardagi
filtratsiyani hisoblash usuli (N.N.Pavlovskiy usuli) bilan aniqlanadi.
Тoshqin davrida sohilga dambaning uzunlik birligi hisobida oqib keladigan filtratsiya
oqim miqdori quyidagi formula bilan aniqlanadi:
L
n
T
H
K
S
h
h
K
q
q
q
2
2
1
2
2
1
2
1
2
(9.6)
Depressiya liniyasining proyeksiyasi
)
(
1
h
H
m
b
S
(9.7)
(9.6)
formuladagi
T
L
nisbatga bog’liq bo’lgan koeffitsiyent quyidagicha olinadi:
20
T
L
4 2 1
15
,
1
n
1,23 1,44 1,87
Harfiy ifodalar 81 – rasmda berilgan.
Dambalarni joylashtirishda ba’zan ishlab chiqilgan hisoblarga tuzatishlar kiritishga
to’g’ri keladi, agar hisoblash paytida relefning ba’zi bir detallari hisobga olinmagan
bo’lsa tuzatishlar kiritish ayniqsa zarur bo’ladi. Masalan, dambalarni iloji boricha
daryodagi toshqin suvlar yo’nalishiga paralel joylashtirish tavsiya etiladi. Biroq
dambalar trassasini rejalash paytida daryoning keskin burilishlarini to’g’irlashga
hamda yumshoq gruntli va pastlik joylarni aylanib o’tishga (ularga loyqa cho’ktirish
maqsadida) daryo tomonidan joy qoldirib ketishga to’g’ri keladi.
Agar daryo ikki tomondan ihotalangan bo’lsa, dambalar imkoni boricha bir –
biriga paralel bo’lishi kerak. Keskin burilish
joylari bundan mustasnodir, zero bunday
joylarda dambalar oralig’i (daryoning eni) kattalashadi.
Dambalarni eng baland nuqtalardan o’tkazish tavsiya etiladi. Faqat asosiy
daryodagina emas, balki himoya qilinayotgan pasttekislikdan o’tadigan uning
irmoqlari ham ihotalab qo’yiladi (82 - rasm).
Ba’zi daryolarning havzalarida ko’tarma dambalar qo’sh qator qilib
joylashtiriladi (83 - rasm).
81-расм.Узунлик бирлиги ҳисобига фильтрацион сув сарфини аниқлаш схемаси
Ikkinchi dambalar sohilni g’oyat kamdan – kam takrorlanib
turadigan eng sersuv
yillarda toshqin suvlar bosishidan himoya qilishga mo’ljallanlanadi. Bunday hollarda
dambalar oralig’i ancha katta bo’ladi. Natijada sohil yerlardan ahyonda bir taqrorlanib
turadigan noqulay yillardan tashqari, hamma yillarda foydalanish mumkin bo’ladi.
Dambalarning ikkinchi liniyalari qo’shimcha ahamiyatga ega – birinchi liniyadagi
dambalarni suv urib ketgan taqdirda ular madaniy yerlarni suv bosishdan saqlaydi.
Bo’ylama
dambalarni qurish bilan birga, ko’ndalang dambalar ham qurish foydalidir
(84 - rasm),
ular bo’ylama dambalarni suv urib ketgan taqdirda madaniy yerlar va aholi
yashaydigan punktlarni toshqindan himoya qiladi. Bundan tashqari ko’ndalang
dambalar ihotalangan sohilni ayrim seksiyalarga ajratib qo’yishi tufayli suv bosish
chuqurligini uning relefiga muvofiq rostlash imkonini beradi.
83-расм.Ўртача ва максимал сув ташқинлари ҳисобига олган ҳолда дарё ёқасига
марза кўтариш (А.Н.Костяков).
