Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan

 
3 soniyalik fakt
 
 
Feynman diagrammalari 
zarrachalarning fazo va 
vaqt bo‘ylab o‘zaro 
ta’sirini ifodalovchi 
grafiklar orqali kvant 
fizikasi olamini tasvirlab 
beradi. 
Aloqador mavzular: 

 
Maydonning kvant 
nazariyasi
  
(59-sahifa)

KED asoslari
  
(61-sahifa)

 
Qayta me’yorlash 
xatari
 (63-sahifa)

KXD (148-sahifa) 
Mulohaza uchun 3 
daqiqa: 
 
Biz fizik jarayonlarni 
qay tarzda tasavvur 
qilishimiz, ular haqida 
nima fikrga kelishimizga 
ta’sir ko‘rsatadimi? 
Feynman diagrammalari 
kvant fizikasining ayrim 
qoidalarini o‘zimizga 
yaxshi tanish bo‘lgan 
tushunchalar asosida 
tasavvur qilish imkonini 
beruvchi qulay vositalar 
bo‘lib, lekin, bunda 
mazkur 
diagrammalardan 
foydalanishda, alohida, 
yakka holdagi moddiy 
zarrachalar bilan ishlash 
ko‘zda tutiladi. Shu 
tufayli ushbu 
diagrammalar MKN 
bayon qiladigan uzluksiz 
maydon konsepsiyasiga 
mos kelmaydi. 
Biografiyalar uchun
3 soniyadan: 
Richard Feynman 
(1918-1988) 
AQSH fizigi.
Feynmanning 
qoyilmaqom 
diagrammalari kvant 
elektrodinamikasi 
doirasida sodir 
bo‘ladigan 
jarayonlarni 
tushunish uchun 
g‘oyat qulay .

---

---

Vaqt bo‘ylab orqaga
Vaqt bo‘ylab orqaga harakatlanuvchi to‘lqin- 
larning 
mavjudligini 
Jeyms 
Klark 
Maksvell 
tomonidan ishlab chiqilgan mashhur elektrodinamika 
tenglamalari xulosa qiladi. Keyinchalik ushbu 
g‘ayrioddiy xulosa kvant mexanikasiga ham ko‘chib 
o‘tdi. Matematik hisob-kitoblarga binoan, biror 
hodisaning sodir bo‘lishi tufayli tarqalgan to‘lqinlar 
nafaqat oldinga, balki, vaqt bo‘ylab orqaga ham 
tarqalishi mumkin. Bunday orqaga tarqaluvchi 
to‘lqinlarni «o‘zib ketuvchi» to‘lqinlar deyiladi. 
Chunki, ular o‘zining paydo bo‘lish vaqtidan 
(joyidan) ham o‘zib ketadi. Odatda, o‘zib ketuvchi 
to‘lqinlarga oid matematik tenglamalarni mutaxassis 
olimlar inkor etishadi. Lekin, bu narsa ularning 
mavjudligini ham inkor etish huquqini bermaydi. 
Kvant mexanikasining izohlaridan biri o‘zib ketuvchi 
to‘lqinlarning mavjudligini taxmin qiladi. Lekin, 
bunday to‘lqinlarni hali hech kim amalda kuzatgani 
yo‘q. Buning sababi sifatida esa, termodinamikaning 
ikkinchi bosh qonuni va to‘lqinlarning juft holda 
yuzaga kelishini ko‘rsatiladi. Bunday juftlikdagi 
to‘lqinlarning biri, o‘zib ketuvchi narigi to‘lqinni 
kelajakda qaysi bir nuqtada baribir yutilib ketishini 
taqozo qiladi va bu hodisani chetlab o‘tishning iloji 
bo‘lmaydi. Shu sababli, o‘sha nuqtada o‘zib ketuvchi 
to‘lqinning barcha ko‘rinishlari ko‘zdan g‘oyib 
bo‘ladi.